« شرح دعای مکارم الاخلاق »

مؤلف : اصغرصادقی/لیتوگرافی: نور/ چاپ : الوان/ چاپ اول :  1389

شم_ارگ_ان 1000: ن_سخ_ه / قیم_ت : 58000 ری_ال / ک_د : 135 /  201

ناش_ر: انتش_ارات نب_أ / ته_ران، خیابان شریعت_ی، روب_روی ملک،

خیاب_ان شبست_ری، خیابان ادیبی شماره26    تلفکس77506602: _  77504683

شابک : 8 _ 81 _ 8323 - 964 _  978ISBN: 978 - 964 - 8323 - 81 - 8     

ص:2

نموده کلام را پی نگرفتم؛ چرا که نیازم را در آن زمینه ی مورد نظر به همین مختصر مرتفع دیده بودم.

سال ها گذشت و تنها بهره ی من از این خطبه و کلام نورانی همان بود که بدان اشاره رفت. این زمان نیازی دیگر مرا به مطالعه ی دعای «مکارم اخلاق» کشانید. در همان آغاز، آن را دریایی بی کرانه یافتم که صدف های ناسفته در اعماق آن به فراوانی غلتان بود. به مصداق «آب در کوزه و ما تشنه لبان گِرد جهان می گردیم»، بر این همه دوری و مهجوری که تا آن زمان برایم پیش آمده بود، تأسّفی فراوان خوردم و رنجی به غایت بردم؛ به ویژه که شاهد کاستی های فراوانی در خود و اطرافیانم در زمینه های اخلاق عملی بودم. چنین شد که حسّاس شدم و پیش رفتم. هر چه تاختم، میدان را گسترده تر یافتم. بر هر بلندا که جای گرفتم، چشم اندازی دیگر بر من رخ نمود. هر پهنه که دَرنَوَردیدم، به پای قلّه ای سر به فلک کشیده رسیدم و آن گاه که در اندیشه ی پایان راه به فراز قلّه برآمدم، پهن دشتی دیگر در نظر آمد. این بود و بود تا سرانجام چنان شد که با «بضاعت مزجاة» به راه افتادم. یادم از کلام امام امیرالمؤمنین علیه السلام آمد که پیش از این خاطره اش را آوردم. دیگر بار روی بدان کردم؛ امّا نه چون سابق که تنها جویای واژه ی «تعصّب» بودم؛ بلکه با این نیاز که حال که حضرتش اخلاق را زمینه ای شایسته ی تعصّب ورزی دانسته، خود چه تعریفی بر آن دارد و چه حوزه ای را بر آن می شناسد و خلاصه چگونه داد سخن داده است.

در نگرش آغازین دیدم که کلام مولایم گویی تعاریف خشک و بی روح معمول ذیل واژه ی اخلاق را در هم ریخته و از یاد می برد و خود حوزه ی گسترده ای را زیر عنوان اخلاق آورده که در فکر کسی نمی گنجد. علمای اخلاق با همه ی زحمت ها که کشیده اند، هرگز این چنین پای در میدان ننهاده اند که امام علی علیه السلام در آن پیروزمندانه فَرَس رانده است. دیدم که در بینش این بزرگ مرد الاهی، اخلاق گاهی با تاریخ پیوند می خورد و گاهی با شخصیّت های آن درمی آمیزد. به سرعت از حوزه ی فردی و صِرف کنش و واکنش های درونی پای بیرون نهاده مرزهای جامعه را درمی نوردد. دیدم اخلاق، آن سان که حضرتش تعریف می کند اوج و حضیض تمدّن ها را موجب می شود و بنای عبرت تاریخی را برپامی دارد. تا آن زمان ندیده و نشنیده بودم که اخلاق در کار بقا و فنای ملّت ها مؤثّر افتد. امّا در سیر کلام آن عزیز دیدم که اخلاق با اعتقاد و عقل، دست در دست هم نهاده و پیوند گرفته اند. خلاصه دیدم آن چه را در ظرف محدود خویش توانِ دیدن و دریافتن داشتم. حیفم آمد کار را رها کنم. جمعی شیفته را یافتم و در دوره ای بالنّسبه طولانی یافته های خود از این طرح جامع و زیبای اخلاقی را به مرور با آنان در میان نهادم و به بحث گذاشتم. این گفت وگوها حاصل را پُربارتر می نمود و شور و شوق آن عزیزان مرا هم بر سر کار آورد و نهایت چنان شد که این دفتر فراهم آمد. این مجموعه با نقل و توضیح بخشی از خطبه ی 234 نهج البلاغه _ که آن را «قاصعه» نامیدند؛ چرا که در کار کوبیدن و تحقیر شیطان شکل گرفته _ آغاز می شود. آن گاه تلخیصِ یافته هایی از آن، خود مقدّمه برای توضیح دعای «مکارم اخلاق» صحیفه سجادیه می گردد.

در طول این مطالعه و تحقیق و تدوین، چه بسیار که اندوهی جان کاه درونم را در کام خود فرو می برد که چرا ما _ که به مراتب در پیروی این عزیزان، از دیگران شایسته تریم _ این چنین از تعالیم آنان به دور مانده ایم؟ چرا رنگ و بوی آنان را نداریم و تا چند باید که بانگ و رنگ این و آن، ما را به خود مشغول دارد و از حقیقت دین _ که به تعبیر پیشوایانمان، جز اخلاق نیست _ دور بدارد؟ مگر ما پیرو آن دین نیستیم که بنیان گزار آن، اساس رسالتش را تکمیل

ص:4

مکارم اخلاق دانسته و یارانش نیز، از رهگذر تربیت او دین را جز اخلاق ندانسته اند؟

در آن میانه که سر در سودای طرح و بحث این مسائل داشتم، عزیزی مرا گفت که ما در دانستن کم نداریم؛ بلکه در میدان عمل کم می آوریم. گفتمش که این نیز میوه ی تلخ نهال مهجوری از واقعیّت آموخته های دینی ماست که پیوند میان علم و عمل را _ آن سان که شاید و باید _ برایمان اصولی و محکم نساخته است. نتیجه آن که از دانش و روش در دو وادیِ دور از هم بی هیچ ارتباط به یکدیگر، سخن می رانیم! چه بسیارند سخن دانانی که در پهنه ی سخن، سوارانی تیزتک و در صحنه ی عمل، پیادگانی از راه مانده اند! حال آن که این مؤمنانند_ و نه کافران _ که خدایشان خطاب می فرماید :

(یا أیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لاتَفْعَلُونَ؟)

و آنان را هشدار می دهد که :

(کَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللهِ أنْ تَقُولُوا ما لاتَفْعَلُونَ)(1)

این نکته شایان دقّت است که نام کامل همین دعای امام سجّاد علیه السلام _ که به شرح و بسطش پرداخته ایم _ «مکارم الأخلاق و مرضی الأفعال» است.

آموزگاران الاهی ما، از همان آغاز خواستند که چنین باشیم. آنان کوشیدند تا از سر مِهر، بساط تربیتی جامعی برایمان بگسترانند تا در هیچ یک از دو زمینه کم نیاوریم؛ ولی ما هر یک با ترفندهایی ویژه _ برخاسته از دنیاگراییِ خویش _ راهی دیگر پیش گرفته و نغمه ای دیگر ساز نمودیم. شگفتا! با آن که در عمل سر در راهی دیگر نهاده ایم، باز هم به زبان، سخن از آنان می رانیم.

بگذریم، من این گام را برداشتم. لنگ لنگان با آن پدر و این نواده ی گرامی و بس عزیز حضرتش همراه شدم. جای جای کلامشان را برگرفتم. کوشیدم تا نه از خود، بلکه به یاری کلام خودِ آنان و فرزندان پاکشان زبان توضیح برگشایم و راهی را که آنان خواسته اند، در حدّ توان خویش بنمایانم.

در این باب تا چه حد توفیق یافته ام؟ پرسشی است که خواننده ی گرامی عهده دار تعیین میزان آن است. باشد که کاستی های اخلاقی ما کاهش یابد و واقعیّت های اعتقادی از ورای عملکرد روشن و صحیح ما چهره بنمایاند. در این صورت است که خردورزان با نظاره ی ما، به نشان فروتنی و سرسپاری، سرِ تسلیم در پیشگاه پیشوایانمان فرود می آورند و از سر صدق می گویند: «آنان بوده اند که اینان را ساخته اند».

خدا را! که این مهم، جز با مدد الاهی و تلاشی فراگیر برخاسته از عمق جان فراهم نیاید؛ و امید که چنین گردد.

در پایان این مقال، بیان نکته ای را ضروری می دانم. بنا به طبیعت و بافتِ کلام، گاهی سخن رنگ و آهنگ پند به خود می گیرد و زبان به نصیحت گشاده می گردد و باید و نبایدها و شاید و نشایدها در میان می آید. آشنایان بر من خُرده مگیرند که «رطب خورده منع رطب چون کند؟» و نگویند که آشنای با این تعالیم، چرا خود چنین تهی دست و

ص:5

بی مایه مانده است؟ چرا که زبان قال و حال صاحب این قلم هم نوا با خواجه ی شیراز است که :

سیاه نامه تر از خود کسی نمی بینم         چگونه چون قلمم دود دل به سر نرود؟

از این روست که خود را نیز به جدّ، نیازمندِ پندپذیری و بهره گیریِ عملی از این رهنمودها می دانم. در راستای عهدی درونی بر جبران کاستی هاست که آن امام همام را از سرِ درد و رنج و طلب و شوق و شور و تعب، به جان می خوانم و به آستان بلندش عرضه می دارم که :

تو کز «مکارم اخلاق» عالَمی دگری         وفای عهد من از خاطرت به در نرود

والسّلام

   اصغر صادقی

نوروز سال 1380 ه   _ ش

  آغاز سال 1422 ه   _ ق

ص:6

[ 1 ] و اگر قرار است تعصبی در کار باشد باید به خاطر اخلاق پسندیده، افعال نیک، و کارهای خوب باشد، همان افعال و اموری که افراد باشخصیت و شجاعان خاندان عرب و سران قبائل در آنها بر یکدیگر برتری می جستند.

یعنی اخلاق پسندیده، اندیشه های بزرگ، مقامهای بلند و آثار ستوده (در اینها تعصب به خرج دهید).

[ 2 ] تعصب های شما برای خصلت های ارزشمند، حفظ حقوق همسایگان؛ وفا به پیمانها؛ اطاعت کردن نیکی ها، سرپیچی از تکبر، جود و بخشش داشتن، خودداری از ستم، وحشت از قتل نفس، انصاف درباره مردم؛ فرو خوردن خشم ... و دوری و اجتناب از فساد در زمین باشد.

[ 3 ] بنابراین از کیفرهائی که در اثر کردار بد و کارهای ناپسند بر امت های پیشین واقع شده برحذر باشید، و حالات آنها را در خوبی ها و سختی ها همواره به یاد آرید. نکند شما مانند آنان باشید:

[ 4 ] پس آنگاه که در تفاوت حال آنان به هنگامی که در خوبی بودند و زمانی که در شر و بدی قرار داشتند اندیشه نمودید به سراغ کارهائی روید که موجب عزت و اقتدار آنان شد، دشمنان را از آنان دور نموده، عافیت و سلامت به آنها روی آورد، نعمت را در اختیارشان قرار داد؛ و کرامت و شخصیت باعث پیوند اجتماعی آنان شد.

[ 5 ] یعنی از تفرقه و پراکندگی اجتناب ورزیدند و بر الفت و هم گامی همت گماشتند، و یک دیگر رابه آن توصیه و تحریص نمودند.

از هر کاری که ستون فقرات آنها را در هم شکست و قدرت شان را سست کرد اجتناب ورزید، یعنی از کینه های درونی، بخل و حسادت و پشت کردن به هم و ایجاد فتوروسستی بین جامعه سخت دوری گزینید.

[ 6 ] درشرح حال مؤمنان پیشین تدبیر کنید که چگونه در حال آزمایش و امتحان بودند!

[ 7 ] آیا بیش از همه، مشکلات بر دوش آنان نبود؟ و آیا بیش از همه مردم در شدت و زحمت نبودند؟ و آیا از همه جهانیان در تنگنای بیشتری قرار نداشتند؟ فرعونها آنان را برده خویش ساخته بودند و همواره در بدترین شکنجه ها قرار داشتند تلخیهای روزگار را به آنها چشاندند، و این همچنان با ذلت هلاکت و مقهوریت ادامه داشت.

نه راهی داشتند که از این وضع سرباز زنند، و نه طریقی برای دفاع از خود می یافتند.

[ 8 ] تا آنگاه که خداوند، جدیت و استقامت و صبر در برابر ناملایمات بخاطر محبتش و تحمل ناراحتی ها از خوف و خشیتش را در آنها یافت، در این موقع از درون حلقه های تنگ بلا، راه نجاتی برایشان گشود و ذلت را به عزت و ترس را به امنیت تبدیل کرد، یعنی آنها را حاکم، زمامدار و پیشوا گردانید. آن قدر کرامت و احترام از ناحیه خداوند به آنان رسید ...

که حتی خیال آن را هم در سر نمی پروراندند.

[ 9 ] بنگرید آنها چگونه بودند هنگامی که جمعیتهایشان متحد، خواسته ها متفق، قلبها و اندیشه ها معتدل، دستها پشتیبان هم، شمشیرها یاری کننده یکدیگر، دیدها نافذو عزمها و مقصودهاشان همه یکی بود، آیا آنها مالک و سرپرست اقطار زمین نگردیدند؟ و آیا زمامدار و رئیس همه جهانیان نشدند؟!

از آنطرف به پایان کار آنان را نیز نگاه کنید: آن هنگام که پراکندگی در میان آنها واقع شد، الفتشان به تشتت گرائید، اهداف و دلها

ص:8

اختلاف پیدا کرد؛ به گروهها متعددی تقسیم شدند، و در عین پراکندگی با هم به نبرد پرداختند، (در این هنگام بود) که خدا لباس کرامت و عزت از تنشان بیرون کرد، و وسعت نعمت را از آنان سلب نمود، تنها آنچه از آنها باقی مانده سرگذشت آنان است که در بین شما به گونه درس عبرتی برای آنها که بخواهند عبرت گیرند دیده می شود.

در قرآن مجید، واژه ی مشابه دیگری در این باب به کار رفته است. این واژه، کلمه ی «حمیّت» می باشد که تا حدود زیادی به لحاظ مفهوم و کاربرد و امکان جهت دادن مثبت و منفی به آن، با واژه ی تعصّب هم خوانی دارد. قرآن مجید می فرماید :

(إذْ جَعَلَ الَّذینَ کَفَرُوا فی قُلُوبهم الحَمیَّة حَمیَّة الجاهِلیَّة.)(1)

«زمانی که کافران در دلهای خود، «حمیت» قرار دادند، حمیت جاهلی.»

قید جاهلیّت در کنار این واژه جنبه ی مذموم آن را نشان می دهد.(2)

امام صادق علیه السلام می فرماید :

«مَنْ تَعَصَّب أوْ تُعَصِّب لَهُ فَقَد خَلَع ربقة الإیمان مِن عُنقِه.»(3)

«کسی که تعصّب _ بی منطق _ ورزد یا _ بی دلیل _ برای او تعصّب ورزند، قید ایمان را از گردن خود به در آورده است.»

عبارت «ربقة الإیمان» در این روایت، بیانگر این واقعیّت است که دین برای دیندار، همانند زمامی است که او را در اختیار گرفته و خلع از این ربقه یعنی رهاشدن انسان به حال خود که خطری عظیم است.(4)  هم ایشان در بیان دیگری به ثمره ی اخرویِ کاربردِ  

تعصّب مذموم اشاره نموده و می فرماید :

«مَن کانَ فی قَلْبِهِ حَبَّة مِن خَرْدل مِنْ عَصبیّةٍ بَعثه الله تعالی یَوْمَ القیامَة مَعَ أعراب الجاهِلیَّة.»(5)

کسی که در دل، به اندازه یک دانه خردل عصبیّت داشته باشد، خدای تعالی در روز قیامت، او را با اعراب جاهلی بر می انگیزد.»

در روایات معصومین علیهم السلام شیطان به عنوان «امام المتعصّبین» معرّفی شده؛ چرا که به فخرفروشی بر آدم همّت گماشت و بدین سان پایه گذار عصبیّت جاهلی گردید.

(فَافْتَخَرَ عَلی آدَم بِخَلْقِه وَ تَعَصَّبَ عَلَیهِ لاِصْلِهِ.)

«پس بر آدم به خلقت خود فخر فروخت و به دلیل اصل خود نسبت به او تعصّب ورزید.»

مولای متّقیان علیه السلام در این زمینه می فرمایند :

ص:10

«فَعدو الله إمام الم_ُتعصّبین... الَّذی وَضَعَ العَصبیة.»(1)

«پس دشمن خدا (ابلیس) پیشوای متعصّبان است ... که عصبیّت را بنا نهاد.»

یعنی که بنیان گزار این عصبیّت مذموم، همان شیطان است و ریشه ی آن فخرفروشی می باشد.

از امام سجّاد علیه السلام پیرامون عصبیت پرسیدند. حضرتش مطالبی به این شرح مطرح فرموده اند :

«العصبیة الَّتی یاثم علیها صاحبها أن یَری الرَّجل شرار قومه خیرآ مِن خیارِ قوم آخرین. وَ لَیسَ مِن العَصبیة أن یحبّ الرَّجل قومه، و لکن مِن العصبیة أن یعین قومه علی الظّلم.»(2)

«آن عصبیّت که صاحبش بدان گنهکار می شود، همان است که انسان، افراد بدکارِ گروه خود را از نیکان گروه دیگر، بهتر بداند. اگر انسان گروه خود را دوست بدارد، در شمار عصبیّت نیست. بلکه در شمار عصبیّت، آن است که انسان، گروه خود را بر ظلم، یاری رساند.»

روشن است که حضرت سجاد علیه السلام در قسمت اوّل و بخش پایانی روایت، عصبیّت جاهلی و مذموم را تعریف می کنند که دارنده خود را به وادی گناه و ظلم می کشاند. این که او از رهگذر آن تعصّب، طایفه ی خود را بهتر از نیکان قوم دیگری بداند و این که صرفآ به جهت همین وابستگی با قوم خویش همراه شده و ستم پیشه نماید. در عین حال اگر کسی طایفه ی خویش را دوست داشت، به این دوستی تعصّب گفته نمی شود.

هم چنین است حمیّت مذموم که به بیان امام صادق علیه السلام رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز، از آن به خدا پناه می برده است.

«کانَ رَسُول الله یَتعوّذ فی کُلّ یَوْم مِن سِتّ: من الشَّک وَ الشِّرک وَ الحمیّة و الغضب و البغی و الحسد.»(3)

«رسول خدا صلی الله علیه و آله چنان بود که هر روز از شش مورد به خدا پناه می برد : شک، شرک، حمیّت، خشم، تجاوز به حقوق دیگران و حسد.»

باید دانسته شود که این رذائل اخلاقی در بسیاری موارد از همدیگر مایه و پایه گرفته، یکی دیگری را به دنبال خود می آورد و در نتیجه انسان از دامن یکی به دامن دیگری می افتد. مثلا انسان فخرفروش به ورطه ی تعصّب مذموم می افتد. انسان حسود به بغی و تجاوز و تعدّی مبتلا می گردد. انسانی که حمیّت و تعصّب ناروا به کار می برد، دچار غضب و تندی ناروا می گردد. از این رو، انسان باید به گونه ای عمل کند که اساسآ ریشه ها و مقدّمات بروز این پلیدی های اخلاقی را در خود بخشکاند؛ چرا که رفتن در این وادی ها، لغزش و گرفتاری در ورطه های دیگر را به دنبال خواهد داشت.

ص:11

نکته ی جالب توجه آن است که مرحوم مجلسی موضوع «مساوی الأخلاق» را در کتاب ایمان و کفرِ مجموعه ی ارزنده ی بحارالأنوار جای داده است. چرا که این سیّئات اخلاقی می تواند انسان مؤمن را تا مرز کفر به دنبال خود بکشاند. این نکته نشان دهنده ی اهمّیّت و ارج و قدر مباحث اخلاقی است که پای بندی به اصول آن می تواند انسان را در بلندای ایمان قرار دهد و بدین سان اعتقادات او را محافظت نماید. این خود به روشنی نشان از پیوند میان دو مقوله ی اخلاق و اعتقادات در مکتب نورانی اسلام دارد.

(فَلَوْلا کانَ مِنَ القُرون مِن قَبْلکُم أولوا بقیَّة ینهُونَ عَنَ الفساد فی الاْرْض إلّا قلیلا ممَّن أنجینا منهُم.)(1)

یعنی که صاحبان اخلاق پسندیده _ با مفهومی آن چنان گسترده که بدان اشاره رفت _ در منطق قرآن خردمندانی هستند که خود پیش قراولان مبارزه ی بی امان با گسترش تباهی در زمین می باشند. این خود از یک سو تعریف جامعی از اخلاق به دست می دهد و از سویی دیگر اثر و نقش آن را در جامعه آشکار می سازد.

با اندک دقّت می توان گستره و واقع نگری در این کلام نورانی را به خوبی به دست آورد. برای نمونه اگر وفای بر عهد به عنوان عرصه ای در زمینه ی اخلاق پسندیده بیان شده، گستره ای فراگیر دارد، از وفاداری نسبت به پیمان های متداول میان اشخاص و پای بندی به قراردادها تا بلندای (ألَم أعهد إلیکُم یا بَنی آدَم ألّا تَعبدُوا الشَّیطان)(2) .

فرمان بریِ نیکان ضرورت شناختِ نیکی و نیکان را یادآور می شود که «اعرف الحق تعرف أهله»(3) . روی دیگر سکّه عصیان و رویارویی با گردن کشانِ متکبّر و نفی تکبّر،  

پیام «التَّکبّر مَع المتکبّر عبادة» را زنده می کند.

در این عبارات، دو واژه ی برّ و کبر به جای بارّ و متکبّر نشسته، تا نیکوییِ مجسّم و تکبّرِ مجسّد را در خاطر آورد. خود نگه داری از تجاوز و سرکشی توصیه شده، امّا در عین حال، آن جا که لازم باشد در راه برقراری صلح و صفا میان دو گروه از مؤمنان باید چنین بود و چنین کرد که :

(فَإن بغت إحداهُما عَلَی الاْخری فَقاتلُوا الَّتی تبغی حتَّی تفیء إلی أمرِ الله...)(4)

«اگر یکی از آن دو گروه بر دیگری دست تجاوز دراز کرد، با تجاوزگر بجنگید تا به امر خدا بازگردد.»

حرمت خون انسان ها مورد تأکید قرار گرفته، امّا در عین حال مقابله با دشمنان خدا_ آن جا که هیچ منطق و بیانی سدّ راه تجاوز و تعدّی آنان نگردد_ به فطرت انسانی و فرمان عقل، و دستور (قاتلوا المشرکین کافة کما یقاتلونکُم کافة)(5)  امری کاملا منطقی،

طبیعی و روشن نماید.

همین سان فروبردن خشم، نه توصیه ی همگانی و همه جایی بی هیچ مراعات سمت و سوی آن است؛ چرا که می بینیم گوینده ی همین کلام، یار فداکارش _ ابوذر غفاری _ را در هنگام تبعید به رَبَذه _ علی رغم قدغن سازی نظام خلافت _ بدرقه می نماید، آنگاه با جمله ی: «إنَّکَ غَضبت لِلّه فارج من غضبت له» مواضع سخت و خشمگینانه ی او را در رویارویی با انحرافات نظام و کارگزار اصلی آن _ عثمان _ تأیید می کند.

ص:13

این همه بدان روی آورده شد که روشن شود کاربرد اصول اخلاقی در زندگی فردی و اجتماعی لزومآ افتادگیِ بی جهت و بی تفاوتی نسبت به مسائل اجتماعی و تنها اکتفا به خود را نمی طلبد؛ بلکه اخلاق، عرصه ی گسترده ای است که تمام فکر و عمل انسانِ متخلّق به این اصول را پوشش می دهد.

از این مطالب به دست می آید که باید :

اوّلا: تاریخ گذشته و اقوام آن را به دقّت مطالعه کنیم.

ثانیآ: نقاط ضعف و قوّت تمدّن ها را شناسایی کنیم.

ثالثآ: از آن چه بر ایشان رفته عبرت گیریم.

رابعآ: تلاش کنیم تا همانند آنان نبوده و خود موجب عبرت آیندگان نباشیم.

با توجّه به موارد چهار گانه ی بالا، از گفتار حضرت چنین به دست می آید که نتیجه ی این عبرت گیری، مصون ماندن از سرنوشت بد آنان است.

به این نکته نیز باید توجّه داشت که این عبرت گیری صرفآ در موارد منفی نیست؛ بلکه برداشت و دریافت صحیح از کارهای خیر را نیز در بر می گیرد. به مصداق جمله ی «فَتَذَکَّرُوا فی الخیر و الشَّر أحوالهُم» باید از این دیدگاه نیز تاریخ گذشتگان را مورد مطالعه قرار داد.

او خواهد گردید.

«آیا نمی نگری به کسانی که نعمت خدا را دگرگون ساختند به کفران، و گروه خود را در جایگاه هلاکت (دوزخ) جای دادند؟»

بنا به تفاسیر مختلف (از جمله کشّاف و بیضاوی) مراد از این آیه، دو روی تاریخ مکّه در هنگام ظهور اسلام و دوران هجرت پیامبر از آن شهر است که آن ایّام مرکز جذب سرمایه و افراد و اموال بود و سپس به علّت کفران نعمت، از جمله معارضه با پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم دچار انواع گرفتاری ها و ذلّت و یک دوره جنگ و خون ریزی و ناامنی گردید.

ة هم خود بهره می برند و هم به دیگران بهره می رسانند.

ة از شکست و تردید و بدگمانی، خویش را ایمن می سازند.

ة از هجوم غیبت و بدگویی خود را محفوظ می دارند.

ة این ملکات فاضله با خُلق و خلق آنان در هم آمیخته است.

ثمره ی این خُلق و خوی ارزنده آن خواهد شد که :

ث به انتشار فرهنگ دوستی و محبّت می پردازند.

ث به گسترش رابطه و آمیزش اجتماعی مبادرت می ورزند.

ث به بلندای برگزیدگی واصل می گردند.

ث و سر بلند از عرصه ی تخلیص و تمحیص (پاکی و تصفیه) بیرون می آیند.

در یک نگاه ساده و اوّلیّه به سرفصل های بالا، به خوبی ارزش هایی چون تعهّد و عمل، مقبولیّت در جامعه، دستیابی به آرامش و سکونت خاطر و خیال و سرانجام احساس ایمنی برای طرف مقابل خود را نشان می دهد. مهم تر آن که به بیان آن حضرت «عَلی ذلِکَ عقد خلقهم و أخلاقهم» (اینان خلق و اخلاقشان این چنین شکل گرفته است.) این جمله نیز بار دیگر ریشه داشتن عرصه ی گسترده ی اخلاق در درون و ارائه ی بیرونی آن را به روشنی یادآور می گردد.

آن چه در این بخش گفته آمد، در راستای تمحیص یعنی تصفیه و پاک شدن و خالص گردیدن بود که خود عرصه ی گسترده ای در حصول و وصول به اخلاق پسندیده است. بدین ترتیب تدبّر در احوال اقوام مؤمن پیشین، از یک سو توان ارزیابی آنان در مواجهه با دو پدیده ی تصفیه و آزمون را به بار می آورد و از دیگر سوی، رابطه ی محاسن اخلاقی با وصول به بلندای تخلیص و تصفیه را می رساند. این عبارات در مجموع بر ضرورت استقرار ریشه ای ملکات اخلاقی در کُنه وجود انسان تأکید می نماید.

بلاء:  مراد از این واژه و نقش آن در بررسی احوال گذشتگان چیست، که امام علیه السلام در کنار واژه ی تمحیص بیان می فرمایند؟

ریشه ی این کلمه، بَلیَ به معنی فرسوده شدن است و در معانی امتحان، غم و اندوه به کار رفته است. این سه معنی هر یک به عنایتی و با بازگشت به همان معنی اوّلیّه در کتب لغت مطرح گردیده است. به معنی امتحان به کار رفته، از آن جهت که ممتحن فرد امتحان شونده را از بسیاریِ آزمون فرسوده می نماید. به معنی غم و اندوه آمده، بدان علّت که غم، بدن را کهنه و فرسوده می نماید. و سرانجام به معنی تکلیف آمده، چرا که بر بدن گران می آید و آن را می فرساید. قرآن مجید با همین نگرش می فرماید :

(وَ بَلَوناهم بِالحَسنات وَ السَّیِّئات لَعَلَّهُم یرجعون.)(1)

«آنها را باحسنات و سیئات آزمودیم، باشد که بازگردند.»

ص:18

و نیز می فرماید :

(و نبلوکم بِالشَّر و الخیر فتنة و إلینا تُرجعون.)(1)

«و شما را با شرّ و خیر می آزماییم، و به سوی ما بازگردانده می شوید.» یعنی که آزمون توأمان به نعمت و نقمت در جهان، امری جاری است و انسان باید ظرفیّت برخورد در هر دو زمینه را در خویش به بار آورد. این هدف جز با تلاش وافر در درون و پرداختن به ملکات سازنده ی اخلاقی و تجلّی دادن آن در بیرون، امکان پذیر نخواهد بود.

واژه ی «فتنه» بیان دیگری از همان بلا و ابتلا است که پرداختن به آن نیز می تواند تا حدودی حوزه ی مطلب را روشن تر نماید. فتنه در لغت به معنی امتحان و فَتَنَ در اصل یعنی: گذاشتن طلا در آتش برای گرفتن ناخالصی ها و به دست آوردن طلای خالص. سه واژه ی فتنه، امتحان و اختبار، نظیر هم هستند.

قرآن مجید، اموال و اولاد را فتنه تلقّی کرده و می فرماید: (إنَّما أموالکم و أولادکم فتنة)(2)  این بدان جهت است که مشکلات ناشی از این دو عامل، می تواند نقش اساسی

در زمینه ی آزمون و نهایتآ تخلیص انسان _ در صورت سربلند بیرون آمدن از میدان آزمایش _ ایفا نماید. در بیان دیگر قرآن، از این افتنان به عنوان سنّت جاری الاهی یاد می شود، آن جا که می فرماید:

(أ حَسبَ النّاس أن یُترکُوا أن یَقُولُوا آمَنّا وَ هُم لایفتنون وَ لَقَدْ فَتنّا الَّذینَ مِن قَبلهم...)(3)

«آیا مردم پنداشتند که وقتی گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و آزموده نمی شوند؟ ما به راستی پیشینیان آنان را آزمودیم ...»

قرآن، گستره ی هستی و نعمت های دنیوی را موضوع این آزمون بر می شمارد :

(إنّا جَعلنا ما علی الاْرض زینةً لَها لنبلوهم أیّهم أحسَن عَملا.)(4)

«ما تمام آنچه را که بر روی زمین است، زینت آن قرار دادیم، تا آنها را بیازماییم که کردار کدام یک از آنها نیکوتر است.»

واژه ی بلا و مشتقّاتش در کلام امام علیه السلام فراوان به کار رفته است. دقّت در برخی از آن ها خالی از لطف نیست و بسیار آموزنده می باشد.

«مَن عَظِم صَغائر المصائب، ابتلاهُ الله بِکبارها.»(5)

«آن کس که مصائب کوچک را بزرگ بشمارد، خداوند او را به گرفتاری های بزرگتر مبتلا می نماید (می آزماید).»

یعنی انسان باید در خود، توان و تحمّل به بار آورد و از مواجهه با مصیبت و رنج، هراسی به خود راه ندهد. روشن

ص:19

است که این توان و تحمّل، امری درونی و از جمله ملکات اخلاقی است. هم چنین می فرمایند که خداوند متعال:

«قَدَّر الاْرزاق، فکثّرها و قلَّلها و قسّمها عَلَی الضیق و السعة، فَعدّل فیها لیبتلی من أراد بمیسورها و معسورها و لیختبر بذلک الشّکرَ و الصَّبرَ من غنیّها و فقیرها.»(1)

«خداوند متعال، روزی ها را اندازه گرفت، برخی از آنها را زیاد و پاره ای را اندک قرار داد. و آنها را به تنگی و گشایش تقسیم کرد، آنها را تعدیل کرد تا کسانی را که می خواهد، به آسان و دشوارِ آن بیازماید و به این کار، از شکر و صبرِ غنیّ و فقیر آنها آگاه شود.»

براساس این حدیث، خداوند به گشادگی و تنگ دستی، انسان ها را می آزماید. در این جا نیز آن چه می تواند انسان را از سرکشی و عصیان در گشاده دستی و کفران در تنگ دستی مصون بدارد، توان اخلاقی است.

حضرتش در بیان دیگر، حقیقتی انکارناپذیر را یادآور می شوند که بروز تنگناها در زندگی، نوعآ نتیجه ی عمل نادرست و گناه کارانه است؛ چرا که :

«إنَّ الله یبتلی عباده عند الأعمال السّیِّئة بنقص الثمرات و حَبس البرکات.»(2)

«خداوند، بندگان خود را در هنگام ارتکاب کارهای زشت، به کاهش ثمره ها و حبس برکت ها می آزماید.»

به بیان حضرتش، امتحان، به منظور جداسازی سره از ناسره همواره جریان دارد و موضوع امتحان در بسیاری از موارد بر انسان مشخّص نیست. از جمله اموری است که در بیانی دیگر می فرماید :

«وَ لکن الله سبحانه یبتلی خلقه ببعض ما یجهلون اصله تمیزآ بالاختبار لهم.»(3)

«ولی خدای سبحان، آفریدگان خود را می آزماید به پاره ای از آنچه اصل آن را نمی دانند، تا آنها را به اختیار (آزمون)، متمایز سازد.»

نتیجه ی طبیعی این امر، ضرورت آمادگی مداوم برای حضور در صحنه ی امتحان را در پی خواهد داشت. از این رو امام علیه السلام در نامه ی خود به معاویه یادآور می شوند که :

«وَ قد ابتلانی الله بِکَ وَ ابتلاکَ بی، فَجَعَلَ أحدنا حجّة عَلَی الاْخر.»(4)

«خداوند، مرا به تو و تو را به من آزمود، و هرکدام از ما را حجّت بر دیگری قرار داد.»

در منطق حضرت علی علیه السلام دنیا «دارٌ بالبلاء محفوفة و بالغدر معروفة»(5)  تعریف

شده و متّقین به یکسانیِ حال در گرفتاری و آسودگی های آن توصیف شده اند که :

«نزلت أنفسهم منهم فی البلاء کالَّتی نزلت فی الرَّخاء.»(6)

ص:20

«حالشان در دشواری و آسایش، یکسان است.»

در این منطق، اجر و بلا با هم پیوند دارند. چه بسا که سیل بلا از آنجا بر سر انسان سرازیر گردد که مورد عنایت و محبّت خداست :

«إنَّ عظیم الأجر مقارن عظیم البلاء، فَإذا أحَبَّ الله سبحانه قومآ ابتلاهم.»(1)

«پاداش بزرگ، با آزمون بزرگ همراه است. وقتی خدای سبحان گروهی را دوست بدارد، آنها را می آزماید و گرفتار می کند.»

همچنین موج بلا با هدف بیدارسازی تلقّی می گردد که :

«إذا رَأیت الله سبحانه یتابع علیک البلاء، فقد ایقظک.»(2)

«وقتی دیدی که خدای سبحان پیوسته بر تو بلا می فرستد، _ بدان که _ تو را بیدار می کند.»

و سرانجام، کمال ایمان پیوندی ناگسستنی با تلقّی صحیح از آسایش و گرفتاری دارد که :

2«لایکمُلُ إیمانُ المؤمن حتَّی یَعُدِّ الرَّخاء فتنةً وَ البلاء نعمةً.»

«ایمان مؤمن کامل نمی شود مگر آن که آسایش را آزمون ببیند و گرفتاری را نعمت بداند.»

بدان معنی که فرد، چنان توان و تحمّل اخلاقی در خود فراهم آورد که آسایش روزگار را زمینه ی امتحان بدان و گرفتاری در آن را برای خود نعمت به شمار آورد.

خلاصه ی این بخش آن که بنا به فرموده ی امیرالمؤمنین علیه السلام در مطالعه ی احوال پیشینیان، باید آنان را در دو حالت تمحیص و بلا مورد نظر قرار داد. دقّت در این بخش به ما می آموزد که :

1_ امتحان و ابتلا سنّت جاری حق متعال است.

2_ این سنّت در هر دو حالت نعمت و نقمت جاری است.

3_ تقویت بنیه ی اخلاقی، ظرفیّت رویارویی با همه گونه امتحان را به بار می آورد.

4_ بروز تنگناها در زندگی چه بسا که ثمره ی طبیعی آلودگی ها باشد.

5_ همواره باید آمادگیِ حضور در صحنه های مختلف آزمون را داشت.

6_ نشان کمال ایمان، تلقّی صحیح از فتنه و بلاست.

7_ بیداری ثمره ی طبیعی تحمّل بلاست.

8 _ میان اجر و بلا و محبوبیّت نزد خداوند، نوعی رابطه برقرار است.

باید توجّه داشت که اساسآ نگرش امام علی علیه السلام در مطالعه ی احوال گذشتگان، نگرشی خاص است و حضرتش روی نکات ویژه ای پافشاری دارد که ضمن آموزندگی، حاوی نکات ارزنده ای در مقوله ی مردم شناسی و جامعه شناسی می باشد.

امام امیر المؤمنین علیه السلام با گذر بر احوال پیشینیان، برخی حوادث و وقایع را در سه زمینه ی کلّی بر می شمارد: ویژگی عمده ی مردم، ویژگی عمده ی نظام و پیدایش بن بست در چاره جویی و رهایی. می فرماید :

«ألَم یَکُونُوا أثقل الخلائق أعباءً و اجهد العباد بلاء و اضیق أهل الدّنیا حالا؟ أتخذتهم الفراعنه عبیدآ، فساموهم سوء العذاب و جرّعوهم المرار، فلم تبرح الحال بهم فی ذل الهلکة و قهر الغلبة، لایجدون حیلة فی امتناع و لا سبیلا إلی دفاع...»

سیمای آن جامعه چنین بود: زندگی در زیر انواع مختلف فشارهای اجتماعی، قرار گرفتن مداوم در معرض بلا و ابتلا، دشواریِ گذران حیات در مقایسه ی با مردم دیگر نقاط گیتی، اسارت در دست زورمداران، تحمّل انواع درد و عذاب و رنج ها، تحمّل تلخی های پی درپی و مداومِ روش و منش نظام حاکم بر آنان؛ به گونه ای که زیستن در خواریِ هلاکت گونه و تحمّل قهر و غلبه، توان هر نوع چاره جویی و رهیابی به دفاع از خود را از ایشان گرفته بود.

همان قرارگرفتن در بوته ی آزمون الاهی است که موضعی بسیار سخت و حسّاس می باشد.

قرآن مجید می فرماید :

(ثُمَّ جَعَلناکُم خلائف فی الاْرض من بعدهم لننظر کیف تعملون.)(1)

«سپس شما را، پس از آنان در زمین جانشین گرداندیم تا ببینیم چگونه رفتار می کنید.»

قرآن با صراحت افزون تر یادآور می شود که :

(وَ هُوَ الَّذی جَعَلَکُم خلائف الاْرض وَ رَفع بعضکم فوق بعض درجات لیبلوکُم فیما آتاکم.)(2)

«و اوست که شما را جانشین زمین قرار داد، و برخی را بر پاره ای دیگر برتری داد، تا شما را بیازماید در مورد آنچه (نعمت) به شما بخشیده است.»

خلاصه این که امّت ها در این جایگزینیِ نظام ها به شدّت زیر نظر تیزبین الاهی قرار دارند تا معلوم شود چگونه عمل می کنند و در بوته ی امتحان سنجیده شوند که آیا راه و رسم الاهی و انسانی را در پیش می گیرند، یا این که پس از تسلّط به سرعت به همان راه و روش پیشینیان خطاکار و ستمگر خویش باز می گردند.

امام علیه السلام در ترسیمی زیبا ابتدا عطایای خداوندی را بر آن مردم شکیبا و خداترس برمی شمارد و می فرماید :

«وَ قَدْ بَلَغَتِ الْکَرامَةُ مِنَ اللهِ لَه_ُمْ، ما لَمْ تَذْهَبِ الاْمالُ إلَیهِ بِهِمْ.»

آنان مشمول کرامت خداوندی شدند، بر بلندای آن کرامت استقرار یافتند و تمامی آرزوهای آنان _ به مراتب بیش از پیش بینی و احتمال خودشان _ محقّق گردید.

مَتَناصِرَةً، وَ الْبَصائِرُ نافِذَةً، وَ الْعَزائِمُ واحِدَةً! ألَمْ یَکُونُوا أرْبابآ فی أقْطارِ الاْرَضینَ، وَ مُلُوکآ عَلی رِقابِ الْعالَمینَ؟»

و در تشریح روی دیگر سکّه یعنی شکست و افول ایشان می فرمایند :

«فَانْظُرُوا إلی ما صارُوا إلَیهِ فی آخِرِ أُمُورِهِمْ حینَ وَقَعَتِ الْفُرْقَةُ، وَ تَشَتَّتِ الاُْلْفَةُ، وَ آخْتَلَفَتِ الْکَلِمَةُ وَ الاْفْئِدَةُ، وَ تَشَعَّبُوا مُخْتَلِفینَ، وَ تَفَرَّقُوا مُتَحارِبینَ، قَدْ خَلَعَ اللهُ عَنْهُمْ لِباسَ کَرامَتِهِ، وَ سَلَبَهُمْ غَضارَةَ نِعْمَتِهِ، وَ بَقِیَ قَصَصُ أخْبارِهِمْ فیکُمْ عِبْرَةً لِلْم_ُعْتَبِرینَ مِنْکُمْ.»

«پس بنگرید به پایان کار آنها، هنگامی که در میان آنها تفرقه افتاد، الفت شان به پراکندگی گروید، کلام و دل های آنها اختلاف یافت، به گروه های متعدّدی تقسیم شدند و در عین پراکندگی با هم به جنگ پرداختند. آنگاه خداوند، لباس کرامت خود را از تنِ آنها در آورد، و نعمت های تازه را از آنها سلب کرد، و قصّه های اخبار آنها در میانشان به عبرتی برای عبرت گیران از شما بدل شد.»

آن گاه حضرتش علیه السلام می افزاید: «فاعتبرُوا بِحال ولد إسماعیل و بنیإسحاق وَ بَنیإسرائیل علیهم السَّلام...». بدین سان به ذکر نمونه های تاریخی این اوج و حضیض می پردازد، ضرورت عبرت گیری از احوال آنان را در هر دو جنبه ی مثبت و منفی یادآور می شود، و سرانجام این دو روی سکّه را قبل و بعد از رسالت و نیز دو زمان گرایش و روی برتافتن از محتوای آن، به خوبی می نمایاند.

در این بخش و این نگرش بر احوال برخی از اقوام گذشته، به الهام از کلام مولای متّقیان امیرمؤمنان علی علیه السلام به این نتایج دست می یابیم :

É باید در احوال پیشینیان، تدبّر_ و نه قصّه خوانی، بلکه ریشه یابی و نه گذر تند_ نمود.

É مردم چنین جوامعی را باید زیر ذرّه بین ژرف نگری قرار داد.

É به انگیزه ی خوف و خشیّت الاهی باید ناملایمات را تحمّل کرد.

É عوامل سربلندیِ اجتماعی را باید شناخت و به رعایت آن ها متعهّد گردید.

É در مواجهه با نعمت های فردی و اجتماعی، از طغیان و سرکشی به شدّت باید پرهیز نمود.

É متقابلا عوامل شکست و سقوط و نکبت جامعه را باید شناخت و بر پرهیز از آن ها پای بند بود.

É در این میدان، ضروری است که نقش اساسی و کارساز حسنات اخلاقی چون شکیبایی، همدلی، تحمّل و... را به درستی باور داشت.

É و سرانجام بیش از هر چیز، باید نقش مؤثّر وحدت و همدلی در جامعه و شناخت آثار ویرانگر تفرقه و جدایی را همواره در نظر گرفت.

توجّه به لحن قرآن مجید در مورد اخیر جالب است، آن جا که می فرماید :

(قُل هُو القادر علی أن یبعث علیکم عذابآ مِن فوقکم أو من تحت أرجلکم، أو یلبسکم شیعآ و یذیق بعضکُم بأْس بعض. أنظر کیف نصرّف الآیات لَعلَّهُم یفقَهُونَ.)(1)

ص:24

«بگو که او (خدا) تواناست بر آن که عذابی از فرازِ سرتان یا از زیر پایتان بر شما برانگیزد، یا شما را به چند گروه تقسیم کند و طعم گرفتاریِ بعضی از شما را به برخی دیگر بچشاند. ژرف بنگرید که چگونه آیات را می گردانیم، باشد که آنان درست بفهمند.»

یعنی که جدایی و تفرقه در جامعه، در ردیف عذاب های آسمانی و زمینی چون صاعقه و زلزله تلقّی شده است.

دیگری باشیم.

7_ تفکّر و تعهّد، دو ضرروت مطالعه در تاریخ اقوام و ملل است. ارزیابی و دقّت نظر در آن _ یا به تعبیر امام علی علیه السلام : عبرت گیری از پیش آمدهای مثبت و منفی _ شناخت جهات توفیق و شکست و دقّت موشکافانه در این عوامل، از یک سو جامعه ای سربلند، سالم و با وفور نعمت _ اعمّ از مادّی و معنوی _ به ما می دهد. از دیگر سوی می توان درست در جهت عکس آن گام برداشت، که سقوط و رسوایی جامعه ای آن چنان بر اثر گریز و روی گردانی از آن ویژگی های مثبت است.

8 _ جریان «تصفیه و آزمایش» به عنوان دو حقیقت انکارناپذیر حاکم بر تاریخ حیات انسان ها، باید به دقّت مورد نظر قرار گیرد. با شناخت مختصّات هر یک از این دو، نحوه ی تلقّی صحیح از آن ها به دست می آید. سپس می توان در پرتو این شناخت درست، چگونگیِ رویارویی و حضور موفّق در این صحنه ها را بازشناخت.

9_ تصفیه ی اخلاقی، باید ما را به سوی یک تحوّل عمیق در فرهنگ درونی پیش ببرد تا آن جا که _ به مصداق «علی ذلک عقد خلقهم و أخلاقهم» _ حسنات اخلاقی در ما به صورت ملکات اخلاقیِآمیخته با جانمان درآید. تنها در این صورت می توان شاهد پی آمدهای زیبا و چشم گیرِ حکومت اخلاق در دو زمینه ی فردی و اجتماعی بود.

10_ برای تدارک انسان های اخلاقی، آن سان که در این فرهنگ پیش بینی به عمل آمده، افراد همواره با این حقیقت روبه رو می باشند که به طور جاری در معرض آزمون های مختلف، آن هم در عرصه های گوناگون قرار دارند. این جاست که فرد بر اثر اعتقاد و تمرین و ممارست در می یابد که نمی تواند و نباید صرفآ خویش را در مرحله ی شناخت (نظر) متوقّف سازد؛ بلکه همواره در معرض امتحان و اختبار (عمل) قرار دارد. در نتیجه باید در خود توان حضور سربلند در موضع آزمون را به بار آورد. این ابتلا زمینه های گوناگون نعمت و نقمت _ یعنی فقر و غنی، بیماری و سلامت، شکست و پیروزی، گرفتاری و آسایش و مانند آنها _ را شامل می شود.

11_ شناخت دو روی سکّه ی توفیق و شکست در عرصه های گوناگون، ثمره ی دقّت در بخش اخیر خطبه است. صبوری و داشتن ظرفیّت در تحمّل ناملایمات، فرج بعد از شدّت را به دنبال دارد و قدرت و رهبری را به بار می آورد. در برابر، پیمودن راه خلاف و اختلاف و نفاق و جدایی و گریز از اصول والا و پسندیده ای که جامعه ای آن چنان را به بار آورده بود، زمینه های شکست و سقوط از بلندای کرامت را فراهم می آورد. چنین انسان ها خود موجب عبرت دیگران شده، نام و یادشان در تاریخ ثبت و ضبط می گردد.

«وَ بَقی قصصُ أخبارهم فیکُم عِبرَة للمعتبرین منکُم.»

اینک با رهتوشه ای این چنین، به سوی دعای «مکارم اخلاق» می رویم تا رهنمودهای امام سجاد، نواده امیرالمؤمنین علیه السلام را در این باب بشناسیم و به کار بندیم. باشد که بهره گیری از کلام حضرتش و اجرای آن در عمل، ما را در بلندای کرامت جای دهد و بر سریر عزّت بنشاند. إن شاءالله.

ص:26

می تواند مورد مراجعه ی علاقه مندان قرار گیرد.

هر بخش از دعا با یک صلوات آغاز می شود. بر این اساس دعا 21 بخش دارد.

در نخستین بخش دعا امام علیه السلام سه سؤال مقدّر را پاسخ می دهند: چه بخواهیم؟ از که بخواهیم؟ و در چه حد بخواهیم؟ پاسخ پرسش اوّل، به ترتیب پاسخ ایمان، یقین، نیّت و عمل است. در پاسخ سؤال دوم تنها و تنها خدا را مرجع مطمئن برای چنین خواسته های ارزنده ای معیّن نموده اند و در پاسخ به سؤال سوم، هر یک از این چهار خواسته را در بالاترین سطح ممکن طلب می نمایند. متن کلام امام علیه السلام در این بخش چنین است :

«اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی محمَّدٍ وَ آله، وَ بَلِّغ بِإیمانی أکمل الإیمان وَ اجعَل یقینی أفضَلَ الیقین، وَ انتهِ بنیّتی إلی أحسن النّیّات وَ بِعَمَلی إلی أحسَن الاْعْمال. اَللّهُمَّ وَفِّر بِلُطفکَ نیَّتی وَ صَحِّحْ بِما عِندَکَ یقینی و استصلح بقدرتکَ ما فسد منّی.»

[سرآغاز بخش اول]

سه موضوع ایمان، یقین و نیّت، جملگی امور درونی است که عمل، ثمره ی بیرونی آن ها و نشأت گرفته از درون است. بهادادنی این چنین به درون در باروری عمل خارجی، جای تأمّل و دقّت فراوان دارد؛ یعنی اگر عملی با چنین پشتوانه ی قوی صورت گرفت، قاعدتآ عمل صالح است. امّا فقدان هر یک از آن مبانی درونی، تمام یا بخشی از عمل را خدشه دار می کند و اصالت آن را زیر سؤال می برد که :

«بالإیمان یُستدلّ علَی الصّالحات.»(1)

«براساس ایمان است که به اعمال صالح استدلال می شود.»

در این جا به منظور آگاهی بیشتر از حکمت علوی علیه السلام پیرامون هریک از این چهار واژه، برخی کلمات آن حضرت را مورد دقّت و بررسی قرار می دهیم :

«زیور ایمان، پاکیِ درون است و نیکیِ کردار در ظاهر.

در این بیان، پیوند میان درون و بیرون مورد تأکید قرار گرفته بدین معنی که هر یک بدون دیگری عقیم و ناتمام است.

É «الایمان وَ العَمَل اخوان توأمان وَ رفیقان لایَفتَرِقان، لایقبل الله أحدهما إلّا بصاحبه.»(1)

«ایمان و عمل، دو برادرِ همراه اند و دو رفیق که از هم جدا نمی شوند. خداوند، هیچ یک را بدون دیگری نمی پذیرد.»

در این جا، علاوه بر پیوند میان ایمان و عمل، این نکته مورد نظر قرار گرفته که پذیرش هر یک به دیگری مشروط است. بدین معنی که خداوند، ایمان را در عمل و عمل را به پشتوانه ی ایمان می پذیرد. از این رو هر یک بدون دیگری ناقص و نارساست.(2)

از این چند نمونه ی مختصر، به روشنی چنین به دست می آید: شایسته است ایمانی از خداوند طلب و درخواست نماییم که اوّلا با یقین پیوند خورد، ثانیآ در خارج ثمر دهد. زینت آن ایمان، پاکیِ درون و رفتار شایسته در بیرون باشد؛ ایمانی که با عمل گره خورده باشد؛ چراکه هر یک بدون دیگری فاقد ارزش الاهی است.

است، به طوری که این دو با هم رابطه ای تنگاتنگ و انکارناشدنی دارند.

در نتیجه باید یقینی را طالب باشیم که نمایانگر ایمان ماست و ایمان بدان استواری می یابد. اگر عمل صالحِ فرمان گرفته و نشأت یافته از مرکزی صحیح و مطمئن را طالبیم، باید که زمام کار را به یقین بسپاریم.(1)

که عطای خداوندی در رابطه با نیّات پاک شکل گرفته و سلب برکات نیز، ثمره ی نیّت های ناپاک است.(1)

از که بخواهیم؟

پاسخ کلّی به این سؤال در عبارات و کلماتی است چون: اجعل نفسی، انته بنیّتی، وفّر بلطفک، صحّح بما عندک و...، یعنی این همه را فقط و فقط باید از خدا خواست که در دعا همواره روی به او داریم و تنها و تنها از او می خواهیم. امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید :

«إنَّ الله سبحانه عند إضمار کلّ مضمر و قول کلّ قائل و عمل کلّ عامل.»(1)

«خدای سبحان در کنار پنهان سازیِ هر فرد مخفی کننده ای، و گفتار هر گوینده ای و عملِ هر عاملی است.»

«کُلّ قادر غیر الله مقدور.»(2)

«هر توانایی غیر از خدا، خود، زیر مجموعه قدرت دیگری است.»

«کلّ غالب غیر الله مغلوب.»(3)

«هر غالبی بجز خدا، مغلوب است.»

«کلّ مالک غیر الله مملوک.»(4)

«هر مالکی غیر از خدا، مملوک است.»

پس شایسته است از خدایی بخواهیم که: در اوج آگاهی به اندیشه های پنهان ماست، حاضر در کنار گفتار ماست، ناظر بر عمل ماست و خلاصه مالکیّت و غلبه و قدرت مطلق ازآنِ اوست. پی آمد باورداشت چنین آگاهی، حضور، نظارت و قدرت بلامنازع برای انسان، دو حالت آرامش و مراقبت است: اوّلی ثمره ی درخواست از ناظر و حاضری آن چنان است و دومی حاصل توجّه به آن قدرت بلامنازع است. ما در سیر حرکت اخلاقی خود، به این دو حالت به شدّت نیازمندیم؛ که اوّلی در کار ساختن درون ماست و دومی به سامان دهیِ بیرون می پردازد. سرانجام تربیت اخلاقی _ و بالتّبع رفتاریِ_ ما در قبال چنین خدایی این چنین شکل می گیرد که :

«زوروا فی الله وَ جالِسُوا فی الله وَ اعطُوا فی الله و امنعُوا فی الله.»(5)

«در راه خدا به دیدار هم بروید، در راه خدا با هم مجالست کنید، در راه خدا به دیگران ببخشید، و در راه خدا دست از بخشش باز دارید.»

ص:32

در چنین حالتی همه کارها جهت الاهی به خود می گیرد و تنها و تنها اوست که به عنوان عامل اصلی و تعیین کننده در میدان اعمال ما حضور دارد. این نگرش، عامل بروز خلوص نیّت و استغنای از غیر خدا می گردد که اوّلی در خدمت درون انسانی قرار می گیرد و دومی کارساز و اصلاحگر بیرون می شود؛ ضمن این که این دو با هم رابطه ای تنگاتنگ و مستقیم دارد که ازدیاد و نقصان هر یک عیناً در دیگری اثر می نهد.

به هرحال، انسانی که چنین باشد، باید بداند که مصداق این روایت است که :

«إذا أکرَم الله عبدآ شغله بمحبّته»(1)

«وقتی خداوند، بنده ای را گرامی بدارد، او را به محبّت خود مشغول می سازد.»

و آن گاه که راه مقابل را پیمود، سرنوشتی دیگر در انتظار اوست که :

«إذا رأیت الله یؤنسک بخلقه و یوحشک من ذکره، فقد ابغضک.»(2)

«آنگاه که دیدی خداوند، تو را با آفریدگان خود انس داد و نسبت به یاد خود در وحشت انداخت، _ بدان که _ تو را دشمن داشته است.»

روشن است که این وادی میدانی سخت، خطرناک و آزاردهنده است و در عین حال می تواند به صورت ضریب اصلاحی قوی برای تمام عملکردها اثرگذار باشد. از این رهگذر، انسان بیدار می تواند به سرعت متوجّه کاستی های خود در همه ی زمینه ها شده در صدد اصلاح خویش برآید.

خلاصه این که به مصداق «رخش می خواهد تن رستم کشد»، چهار مطلب مورد درخواست، از چنان اهمّیّت و والایی برخوردار است که تنها و تنها باید از خدایی این چنین خواسته شود؛ خدایی که آگاه، حاضر، ناظر، مالک، غالب و قادر _ آن هم به مفهوم واقعی کلمه _ است. پی آمدِ خواستن از او و معرفت به کانونی این چنین است که در درون انسانی «سکونت» و در بیرون او «مراقبت» به بار می آورد و همه ی کارها رنگ و بوی خدایی می گیرد.آن گاه، جامعه ای چنین، گلستانی است که بشر در آن جای گرفته و راحت یافته است.

سؤال سوم: آن گوهرهای ارزنده را از چنین خدایی در چه حد باید بخواهیم؟ با بازگشتی دوباره به متن دعا می بینیم ایمان را کامل ترین، یقین را برترین و نیّت و عمل را بهترین می خواهیم؛ یعنی که این هر چهار را باید در اوج ممکن، از خدای جهان خواست.

در توضیح این مسأله، بد نیست بدانیم که اساسآ در اسلام به مسائل مادّی با نوعی تساهل و تسامح و توصیه به عدم پای بندی نگریسته شده است. امام علی علیه السلام می فرماید :

«فی خفة الظهر راحة السّر و تحصین القدر.»(3)

ص:33

«تنها در سبکباری است که راحت درون پدید می آید و اندازه (حرمت) محفوظ می ماند.»

سبک باری در امور دنیا، برای انسان راحتی درون و حفظ قدر و مرتبت به بار می آورد. روایاتی که در باب قناعت وارد شده، دقیقآ همین فرهنگ را در زمینه دنیا و پرداختن به آن ترویج می نماید. حتّی گاه این قناعت، معیار آزادی و عدم رعایت آن نشان بردگی تلقّی می شود که :

«العبد حر ما قنع و الحرّ عبد ما طمع»(1)

«انسان بنده زمانی که قناعت می ورزد، آزاد است. و آزاد، زمانی که طمه می ورزد، بنده است.»

نیز عدم رعایت قناعت، فرد را به میدان رویارویی با پارسایی می کشاند که:

«آفة الورع قلّة القناعة»(2)

«آفت پارسایی، کمبودِ قناعت است.»

این قناعت می تواند چهره ی زندگی را زیبا سازد که:

«جمال العیش قناعة»(3)

«زیبایی زندگی، قناعت است.»

و بی توجّهی به آن انسان را به مهلکه ای جانکاه می کشاند که هرگز روی آسایش و بی نیازی نخواهد دید. امام علی علیه السلام می فرمایند :

«مَن کان بیسیر الدّنیا لایقنع، لم یغنه من کثیرها ما یجمع.»(4)

«کسی که به دنیای اندک قناعت نکند، دنیای زیادی که گِرد می آورد نیز، او را بی نیاز نمی سازد.»

حال می گوییم: آن اسلام که در امور مادّی و دنیوی با چنین نگرشی برخورد می نماید، در نقطه مقابل نسبت به مسائل معنوی بالاترین درجه ی ممکن و رسیدنی را توصیه می نماید. این خود قابل دقّت و پی گیری و توجّه است و باید حساب این دو وادی به خوبی از هم بازشناسی گردد. مقولاتی مانند شکر، علم، تقوی، حسنات اخلاقی و صدها سرفصل مشابه دیگر از این ردیف، عناوینی است که قانع شدن در آن ها معنی ندارد. از این رو حضرت سجّاد علیه السلام در کلام گُهربار خویش، آن عوامل کارساز را در بالاترین سطح ممکن از خدای متعال درخواست می کند و به ما می آموزد که

ص:34

هرگز نباید به درجات پایین آن بسنده نمود.

در دنباله ی دعا، حضرت سجّاد علیه السلام در این بخش، از لطف و قدرت خداوندی به عنوان پشتوانه ای در جهت شکل گیریِ نیّت والا و تصحیح یقین و نیز پیش گیری از فساد و تباهی در عمل یاد می کند. حضرتش از خداوند می خواهد که به لطف بی پایان و قدرت بی منتهایش برای نیایشگر، این امر مهم را به بار آورد تا درستی و تغییر در درون او را تابناک نماید و با عمل سامان یافته اش در بیرون، از فساد و تباهی در امان ماند.

«اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحمَّد وَ آلِه، وَ اکْفنی ما یَشغلنی الاهتمام بِه، وَ اسْتعملنی بِما تسألنی غدآ عنه، وَ استفرغ ایّامی فیما خَلقتَنی لَه، وَ اغْنِنی وَ أوسع عَلَیَّ فی رِزقِکَ وَ لاتفتّنی بالنَّظر، وَ أعزّنی وَ لاتبلینّی بالکبر، و عبدّنی لک و لاتفسد عبادتی بالعجب، و أجر للنّاس علی یَدی الخَیر وَ لاتمحقه بالمنّ، و هب لی معالی الأخلاق وَ اعصمنی مِنَ الْفَخر.»

[سرآغاز بخش دوم]

در نگاه اوّلیه به این بخش، بار دیگر پرتو نور همان مبدأگرایی را_ که در توضیح بخش پیشین آورده شد_ در کلام امام علیه السلام شاهدیم. بعلاوه، سرفصل های چهارده گانه ی زیر را در می یابیم :

پرهیز از دنیاگرایی، احساس مسؤولیّت و ضرورت کاربرد دنیا در راه آخرت، شناخت هدف داری در خلقت و پرداختن به آن در آسودگی خاطر، بی نیازی، گشادگی در رزق، مصونیت از آزموده شدن به سرخوشی و مهلت یافتن، عزّت طلبی و سربلندی، بر کنارماندن از آزمایش به کبر و خودپسندی، تعبّد در پیشگاه خدا، پرهیز از خودپسندی که آفت عبادت و بندگی است، خیرخواهی برای مردم، پرهیز از منّت گذاری بر مردم که آفت عمل خیر انسان است، تلاش برای وصول به بالاترین مدارج اخلاقی و سرانجام، بر کنار ماندن از آفت فخرفروشی.

در این سرفصل ها، آمیختگی اخلاق با مبدأگرایی و عمل آگاهانه و آفت شناسی در زمینه های فکری و عملی را می بینیم؛ همان موضوعی که بیش از این در بیانات حضرت علی علیه السلام در طیّ خطبه ی 234 و نیز روایات غرر و درر، به فراوانی دیدیم. در آموزش های اخلاقی باید به این زمینه ها توجّه اساسی داشت، از طرح مباحث اخلاقی در فضایی جدا از مبدأ و معاد برحذر بود و از طرح ذهنی مباحث اخلاقی دوری جست؛ چرا که چنین طرحی از اخلاق، خود می تواند به صورت آفتی در مقولات اخلاقی اسلام ظاهر گردد.

یعنی که دنیا دار امتحان و آخرت مقصد خلقت است. نیز باید بدانیم که «ما خلقتم للفناء بل خلقتم للبقاء»(1)  یعنی آخرت در ادامه ی دنیا و در راه جاودانه شدن انسان قرار

دارد. آن گاه بحث دنیای ممدوح و دنیای مذموم در مدارک و فرهنگ دین مطرح می شود. آیات و روایات در این باب طبقه بندی شده، بی هیچ تناقض و رویارویی، هر یک در جای خود صحیح، راه گشا و چاره ساز است. نتیجه ی روشن این تلقّی صحیح از دنیا، حرکت دادن ما در راستای شناخت «هدف خلقت» و پذیرش واقعیّت انکارناپذیر «هدف داری در خلقت» است. در این حال، آیات قرآنی (أفَحَسِبتُم انَّما خَلقناکُم عَبَثآ وَ انَّکُم إلینا لاترجعون)(2)  و نیز (أیَحسَبُ الإنسانَ أن یُترَکَ سُدًی)(3)  و آیات مشابه دیگر،

مفهوم جامع و گسترده ی خود را نشان می دهد و ثمره ی آن دستیابی انسان به وسعت دید و نظر است که دنیا و آخرت را در راستای هم می بیند، نه در تعارض با هم. چنین انسانی خویش را سوار بر مرکب حیات در این هر دو عرصه، مسؤول می داند. این همان هدف و نتیجه ای است که دین در جریان تربیت دینی، از فرد دین دار می خواهد و انتظار تحقّق آن را دارد.

در دل کلمات امام علیه السلام استغنای از غیر خدا، در عین علاقه مندی به زیست راحت در دنیا، آن هم به پشتوانه ی وسعت رزق خدادادی مطرح می گردد که دقیقآ در همان راستای تلقّی صحیح از دنیاست.

البتّه دعا در بیان مکارم اخلاقی است، امّا به وضوح می بینیم که جهان بینی را در کنار زیستن به ما می آموزد. این همان گستره ی فراگیر اخلاق و تعریف آن در این مکتب است و شاید به گونه ای گویای موضوع «إنَّما بعثت لأُتَمِّمَ مَکارِم الأخلاق»(4)  باشد. گویی

زیر پوشش اخلاق، تمام گستره ی دین و دین داری مطرح است. از این روی، درس آموختگان این مکتب در پاسخ این پرسش که پیامبر تازه برای شما چه ره آوردی داشته؟ می گفتند که :

«ما یأمرنا محمّد إلّا بِم_َکارِم الأخلاق.»(5)

«محمّد صلی الله علیه و آله ما را به کاری جز مکارم اخلاق امر نمی فرماید.»

در این جا دقّت در پاره ای روایات ذیل واژه ی اخلاق در ارتباط با کلّیت اسلام، خالی از لطف نیست.

Éپیوند میان عمل و محاسن اخلاقی :

«لَم یبعث الله نَبیًّا قطآ إلّا بالبرّ و العدل و الم_َکارِم و محاسن الأخلاق وَ محاسِن الأعمال.»(6)

ص:36

«خداوند، هرگز هیچ پیامبری را بر نمی گزیند مگر به نیکوکاری، هدالت، مکارم و محاسن اخلاق، و کارهای نیکو.»

É  پیوندِ گشادگی در رزق با اخلاق کریمه :

«فی سِعَة الأخلاق کنُوزُ الاْرزاق.»(1)

«در گسترش اخلاق، گنج های روزی [ را می توان یافت ] .»

Éپیوندِ میان عقل و اخلاق :

«فساد الأخلاق بمباشرة السُّفَهاء»

«فساد اخلاق به رویارویی سفیهان است.»

«صلاح الأخلاق بمنافسة العقلاء.»(2)

«صلاح اخلاق به هم نفسیِ عاقلان است.»

É  پیوند میان دین و اصول اخلاقی :

«فی هذه الأخلاق العشر جمیع الدّین کلّه.»(3)

«تمام دین در این اخلاقِ ده گانه است.»

(اخلاق ده گانه ی مورد نظر در ادامه ی روایت این چنین بیان شده است: ایمان، حِلم، عقل، علم، عمل، لین، ورع، صدق، صبر، رفق.)

Éپیوند میان خِردورزی و اخلاق :

«إنَّ خیارکم أولی النّهی: قیل: یا رسول الله! وَ مَن أولی النّهی؟ قال : أولی النُّهی هم أولوا الأخلاق الحسنة.»(4)

«بهترین افراد شما، خردورزان اند. پرسیدند: ای رسول خدا! خردورزان کیانند؟ فرمود: خردورزان صاحبان اخلاق نیکو هستند.»

É  پیوند میان اخلاق و تجارت :

«استعمل فی تجارتک مکارم الأخلاق.»(5)

«در تجارت خود، مکارم اخلاق را به کار ببر.»

ص:37

«و الأفعال الجمیلة للدین و الدّنیا.»(1)

«و کارهای زیبا در دین و دنیا.»

É  پیوند میان اخلاق و تقوی :

«التّقی رئیس الأخلاق.»(2)

«تقوی، در رأس اخلاق است.»

روشن است که این پیوندهای گوناگون، به همین چند سرفصل پایان نمی گیرد؛ بلکه عرصه ی گسترده ای را شامل می شود که در این جا صرفآ به نمونه هایی اکتفا می گردد.

حال باید پرسید: آن جا که اخلاق در چنین میدان وسیعی مطرح است، آیا می توان در آموزش های دینی به آن چندان بهایی نداد و از کنار آن به سادگی گذشت؟ آیا می توان مَساوی اخلاق را نشناخت و ریشه های آن را به دست نیاورد؟ مثلا اگر در فرهنگ روایات شیعه آمده که «البخل جامع لمساوی الأخلاق»(3)  آیا می توانیم این

سیّئه ی اخلاقی را با چنین حوزه ی گسترده ی اثرگذار رها کنیم، به آن نپردازیم و ابعاد آن را نشناسیم؟

این کلّیّات عمدتآ در دو حوزه خلاصه می شد: تلقّی صحیح از دنیا و برداشت از مفهوم گسترده ی اخلاق. اینک به توضیح عبارات دیگر امام سجّاد علیه السلام در این بخش می پردایم :

(فَأملیت لِلکافرین ثمّ اخذتهم...)(1)

«به کافران مهلت دادم، سپس آنها را (به کیفر) گرفتم.»

(وَ لا یَحسبَنَ الَّذینَ کَفَرُوا انَّما نملی لَه_ُم خیرآ لاِنفسهم إنَّما نملی لهم لیزدادوا إثمآ وَ لَه_ُم عَذابٌ مَهین.)(2)

«کسانی که کفر ورزیدند، نپندارند که آنچه به آنها مهلت می دهیم، برای آنها نیک است. ما به آنها مهلت می دهیم، فقط برای این که بر گناه خود بیفزایند. و آنهاکیفری خوار کننده خواهند داشت.»

دقّت در این ریشه شناسی لغت و واژه ی هم معنای دیگر، نشان از خطرناک بودن موضع نظر و اِمهال دارد. آن گاه وقتی به جمله ی امام علیه السلام می نگریم، درمی یابیم که:

É  این آزمون بسیار سخت است.

É  جمع زیادی در این آزمون ساقط می شوند.

دعای مکارم اخلاق با این نگرش های عمیق و جامع، می کوشد تا اصلاح ساختار فکری _ عملی را در ما موجب شود.

در حدیث می خوانیم که :

«کُلّ معاجلٍ یَسأل الانظار.»(3)

«هر گرفتارِ عقوبتی مهلت می طلبد.»

این خود نشان دهنده ی گرفتاری دیگری است، به این معنی که فرد می پندارد این مهلت به نفع اوست؛ امّا در واقع به غرق شدنِ افزون تر او منتهی می شود.

امّا اگر عبارت امام سجاد علیه السلام «وَ لا تفتنّی بالبطر» باشد، یعنی: خدایا! مرا به سرمستی و سرخوشی میآزمای، این مسأله نیز به گونه ای دیگر موجب گرفتاری است.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید :

«البطر یسلب النِّعمَة وَ یَجلب النّقمَة.»(4)

«سرخوشی نعمت را می گیرد و رنج و ناراحتی را در پی دارد.»

بدین روی انسان باید ورای هر نعمت، شکر به جای آورد، نعمت گزار را ببیند و هرگز او را فراموش نکند. انسان فهیم

ص:39

هیچ گاه ولیّنعمت را فراموش نمی کند، در دنیا غرق نمی شود و با سرمستی پیشه کردن، خدا را از یاد نمی برد.

امام علی علیه السلام می فرماید :

«فَلاتَنافسوا فی عِزّ الدُّنیا وَ فَخرها، فَإن عزّها وَ فَخرها إلی انقطاع.»(1)

«در مورد عزّت و فخر دنیا با هم مسابقه ندهید، زیرا عزّت و فخر آن روی به گسستن دارد.»

امام علیه السلام در دعای مکارم می فرماید: «وَ أعزّنی». در عین حال می بینیم که اگر مفهوم این عزّت و موجبات آن و آفات آن به درستی شناخته نشود، خود اسباب گرفتاری می شود. پس «وَ أعزّنی وَ لا تبتلینّی بالکبر».

تذکّر دو نکته در این جا ضروری است :

1_ هر یک از این سرفصل ها تفصیل فراوانی می طلبد که از حوصله ی این بحث مختصر به دور است و به مطالعه و مراجعه ی محقّق علاقه مند نیاز دارد.

2_ اگر این شناخت ها در عرصه ی عمل به مدد نیاید، تلاشی بی حاصل است و آگاهی محض _ هرچند گسترده باشد _ کاری از پیش نخواهد برد.

از این روی امام سجّاد علیه السلام در بخشی از دعای عرفه می فرمایند :

«وَ ذَلّلنی بَینَ یَدیک وَ أعزَّنی عند خلقک.»

«مرا در پیشگاه خود، رام ساز، و نزد آفریدگانت عزّت بخش.»

در این جا به مناسبت، مختصری در توضیح کبر بیان می گردد که آفت عزّت شمرده شده است :

«إیّاک وَ الکبر فإنَّه أعظم الذُّنوب وَ الام العیوب وَ هُو حلیة إبلیس.»(2)

«از کبر بپرهیز، که بزرگترین گناه و درد آورترین عیب است، و آرایش ابلیس است.»

برای بازشناسی مرز ظریف میان عزّت و کبر، به این بیان امام حسن علیه السلام می توان توجّه نمود :

«قالَ رَجُل لِلحَسَن علیه السلام : إن فیکَ کِبرآ. فَقالَ: کَلّا، الکبر لِلّه وحده وَ لکن فیَّ عزّة. قال الله تعالی: وَ لِلّه العزّة وَ لرَسُوله وَ لِلمؤْمنین.»(3)

«شخصی به امام حسن علیه السلام گفت: شما کبر دارید. فرمود: چنین نیست. کبر، ویژه خداست. امّا من عزّت دارم، خدای تعالی فرمود: عزّت برای خدا و رسول و مؤمنان است.

تعریف مفهوم کبر چیست؟ با مراجعه به آیات و روایات، این چنین به دست می آید که:

ص:41

کبر، رویارویی و موضع گرفتن در مقابل حق است. قرآن می فرماید :

(افَکُلّما جائَکُم رَسُول بِما لاتَهوی أنفسکم استکبرتم فَفریقآ کَذَّبتم وَ فَریقآ تقتلُون.)(1)

«آیا پس چنین است که ر وقت پیامبری برایتان مطابی آورد که شما دوست نداشتید، استکبار می ورزید؛ آنگاه گروهی از پیامبران را تکذیب کنید و گروهی را بکشید؟!»

با مراجعه به آیات قرآن که این واژه و مشتقّات آن را در بر دارد، به خوبی این تعریف برای کبر روشن می شود.

کبر، خوارشمردن افراد و کوچک شمردن حق است.

امام صادق علیه السلام در تعریف کبر می فرمایند :

«غَمض الخلق و سفه الحق.»(2)

«بی توجّهی به مردم و سفاهت نسبت به حقّ.»

حقیقت کبر و مرز ظریف آن با عزّت را می توان از این روایت به دست آورد. ابن ابی یعفور از امام صادق علیه السلام پرسید: ما حدَّ الکبر؟ فرمودند :

«الرَّجل ینظر إلی نفسه إذا لَبس الثّوب الحسن یشتهی أن یُری علیه.» ثُمَّ قال: «بَل الإنسان عَلی نفسه بصیرة.»(3)

«برای درک حدّ کبر، باید انسان به خودش بنگرد. (مثلاً) وقتی لباس نیکو پوشید، دوست بدارد ه مردم، آن لباس را بر تن او ببینند. سپس امام علیه السلام این آیه را خواند: «انسان نسبت به درون خود، بینا است».»

ریشه ی کبر را می توان این چنین شناخت که امام علیه السلام فرمودند :

«ما مِن رجل تکبّر أو تجبّر إلّا لذلّة وجدها فی نفسه.»(4)

«هیچ کس نیست که تکبّر یا تجبّر ورزد، مگر به دلیل ذلّتی که در درون خود حسّ می کند.»

باید این بیماری را از درون معالجه کرد، چرا که ریشه ی نفسانی دارد. وجود کلمه ی ذلّت در این روایت را باید جدّی گرفت. احساس ضعف و بی مقداری درونی سبب می شود که به جبران این کاستی، انسان در خارج کبر ورزد. أعزَّنی یعنی خدایا، آن ذلّت را چاره کن و در عین حال: لا تبتلینّی بالکبر، مرا به این آفت گرفتار مساز.

راه درمان :

مرحوم مجلسی _ با الهام از روایات و دریافت هایی که در مکتب ائمّه علیهم السلام داشته _ راه درمان این بیماری را به دو صورت

ص:42

علمی و عملی بیان کرده است. در درمان علمی گفته است :

«فَهُوَ إن یعرف نفسه وَ رَبَّه، وَ یَکفیه ذلک فی إزالته»

«راه درمان کبر، این است که خودش را و خدایش را بشناسد. این برای نابود کردن کبر، کافی است.»

هرکس خود را شناخت و ضعف های بی حدّ و حصر خود را یافت و در مقابل، معرفت حق تعالی را دارا شد، خواهد دانست که :

«لا یلیق العظم و الکبریاء إلّا بِالله.»

عظمت  و کبریا برای کسی جز خداوند، شایسته و سزاوار نیست.»

علّامه مجلسی راه عملی را «التَّواضع بِالفِعل لِلّه تعالی وَ لسائر الخَلق بِالمواظبَة عَلَی أخلاق المتواضعین»(1)  بیان می دارد و برای شناخت و الگوگیری، مطالعه ی سیره و

احوال پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را توصیه می نماید.(2)

سخن آخر این که: به راستی اگر به خود بنگریم و در رفتار و خُلق و خوی خود دقیق شویم، چه بسا که رگه هایی هر چند ظریف و گاه نامرئی از کبر را در آن شاهد باشیم. وظیفه ما آن است که آن را آفت کشنده ای بدانیم و به هر وسیله ی ممکن از خود بزداییم، وگرنه سرنوشت ابلیس یعنی «سقوط و انحطاط» در انتظار ما خواهد بود.

بدین سان پایگاه معرفت در عبادت تبیین می گردد. روایات ذیل آیه ی (ما خلقتَ الجِنَّ وَ الإنس إلّا لیعبدُون)(1)  به ویژه روایت منقول از امام حسین علیه السلام به خوبی

پایگاه معرفت را در عبادت نشان می دهد.(2)

اگر مفهوم اطاعت در عبادت را به خوبی دریابیم، آن وقت بسیاری از سؤالات مطرح نخواهد شد و بسیاری از شبهات برطرف می شود. همراهیِ عبادت با تفقّه، علم و یقین، امری است که در روایات به شدّت به آن پرداخته شده است. این بیانات، عبادت را از یک قالب بی روح و یک عمل مکانیکی خشک بیرون می کشد و بنده را تا بدان جا بالا می برد که این سفارش به او جامه ی عمل می پوشاند که :

«أعبدالله کأنَّکَ تراه؛ فَإن کُنت لا تَراه فَإنَّهُ یراک.»(3)

«خدا را عبادت کن، بدان سان که گویی او را می بینی. (و بدان که) اگر تو او را نمی بینی، او تو را می بیند.»

اگر این معرفت نباشد، انسان به مصداق «رُبّ متنسّک  لا دین له»(4)  قرار خواهد

گرفت که وادی خطرناکی است.(5)

عبادت با این ارزش و والایی، آفتی دارد به نام «عُجب» که باید آن را به درستی شناخت و از آن دوری جست؛ چرا که  :

«کَم من عابدٍ أفسده العجب.»(6)

«بسا عابد که عُجب، او را به نابودی کشانده است.»

«لا وحدة أوحش مِنَ العُجب.»(7)

«هیچ تنهایی وحشتناک تر از عُجب (خودپسندی و خودستایی) نیست.»

«لا جَهل أضرَّ مِن العُجب.»(8)

ص:44

هیچ نادانی زیان بارتر از عُجب نیست.

«عُجب المرء بنفسه أحد حُسّاد عقله»(1)

عُجب، آفتی خطرناک برای عقل است.

پی آمد نادرست این بلیه ی خُلقی  آن است که انسان تلاش خود را کافی می بیند و از تعالی دست برمی دارد.

«الاعجاب یمنع من الإزدیاد.»(2)

«عُجب، انسان را از زیاده طلبی (در امور خیر) باز می دارد.»

«العجب صارف عن طلب العلم داع إلی القمط.»(3)

«عُجب، انسان را از طلب علم باز می دارد و به قمط فرا می خواند.»

خلاصه این که در منطق روایات، عُجب را آفت عقل، نشان نادانی، موجب هلاکت، سبب توقّف و رکود می دانند که عابد را به زمین می کوبد. عبادتی که موجب عُجب شود، در مقایسه با گناهی که اسباب پشیمانی شود، کم ارزش تر معرّفی می گردد.

«سیئة تسؤک خیر من حسنة تُعجبک.»(4)

«کار زشتی که تو را بد آید (پی آمدِ آن توبه باشد)، بهتر است از کار نیکی که تو را به عُجب آورد (از خداوند غافل کند).»

حال اگر این آفت به جان عبادت بیفتد، با آن چه خواهد کرد؟

در روایات، راه درمان این بیماری روحی معرفة النفس بیان شده است :

«سدّ سبیل العُجب معرفة النّفس»(5)

«راه عُجب را با معرفت نفس ببند.»

خلاصه آن که به بیان مولای متّقیان علیه السلام :

«مَن کانَ عِندَ نفسه عظیمآ کان عِندالله حقیرآ.»(6)

ص:45

«هرکس در نظر خود بزرگ آید، در پیشگاه خداوند، حقیر است.»

جمله ی «وَ عبّدنی لک وَ لاتُفسد عبادتی بالعجب» در دعای مکارم نشان از این واقعیّت دارد که بندگی خالصانه، خضوع و خشوع و کوچکی در پیشگاه خدا می طلبد و این امری نیست که حدّ و مرز خاصّی داشته باشد.

«خیر الأمور ما سُهلت مبادیه و حُسنت خواتمه و حُمدت عواقبه.»(1)

«بهترین کار، آن است که مبادی آن آسان شود، پایان آن نیکو گردد و پی آمدهای آن را بستایند.»

و یا :

«خیر الأمور أعجُلها عائدةً وَ احمدُها عاقبةً.»(2)

«بهترین کارها، آن است که ثمره آن زودتر به دست آید و فرجام آن ستودنی باشد.»

«آغازی آسان، پایانی زیبا و آثاری پسندیده» عمده ویژگی های کار خیر است که در روایات آمده است. در منطق روایات، اوّلا :

«فَخیر مِن الخیر فاعله.»(3)

«بهتر از کار خیر، فاعل آن است.»

و ثانیآ :

«علیکم باعمال الخیر فَتبادروها وَ لایکن غیرکم أحق بها منکم.»(4)

«کارهای خیر را دریابید و بدان اقدام کنید. چنین نشود که دیگران در مورد آنها جدّی تر از شما باشند.»

باید هماره به یاد اشته باشیم که خیّر از خود خیر برتر است و نیز اهلیّت ما از هر کس دیگر برای خیر افزون تر. در این حال، دَمی راحت ننشسته و دست از کار خیر برنخواهیم داشت و به زبان حال و قال، هم چون امام سجّاد علیه السلام از خدا خواهیم خواست که :

«وَ اجر لِلنّاس عَلی یَدی الخیر.»

آفت این خیر، منّت نهادن است. لذا امام به عنوان هشدار از خدا می خواهد که: «وَ لا تمحقه بالمنّ» یعنی آفتی که خیر را از بین برده و نابود می کند، منّت نهادن بر سر افرادی است که مشمول کار خیر ما شده اند. در مورد منّت نهادن به چند نکته دقّت شود :

_ اوّلا وقتی یک کار خارجی خیررسانی با یک امر درونی (منّت گذاری) را کنار هم قرار دهیم، آنگاه می فهمیم که چرا نام دعا، «مکارم الأخلاق و مرضیّ الأفعال» است؛ یعنی چگونه اخلاق و عمل پیوند استوار یافته اند.

_ ثانیآ دقّت در واژه ی «محق» به معنی نابودی و هلاکت می رساند که با منّت گذاری اثر خیراساسآ نابود می شود، نه

ص:47

این که کم شود. این واژه دوبار در قرآن آمده: یکی در مورد ربا که می فرماید :

(یمحق الله الرّبا و یربی الصّدقات.)(1)

و یکی در مورد کفّار که می فرماید :

(وَ لیمحّص الله الَّذین آمَنُوا وَ یمحق الکافرین.)(2)

«تا خداوند، ایمان آورندگان را بیازماید و کافران را نابود سازد.»

_ ثالثآ به فرموده ی قرآن :

(لا تبطلوا صدقاتکم بالمنّ و الأذی)(3)

«صدقات خود را با منّت و آزار، تباه مسازید.»

تنها در کتاب غرر و درر، از امیرالمؤمنین علیه السلام 69 حدیث بلند و کوتاه در زمینه ی منّت نهادن و نکوهش آن به بیانات مختلف آمده، از آن جمله :

«أفضل العطاء ترک المنّ.»(4)

«برترین بخشش، منّت نهادن است.»

«مَن عَدَّدَ نعمه محقَ کَرَمَهُ.»(5)

«کسی که نعمت های خود بر دیگران را بشمرد، کرم خود را نابود کرده است.»

دقّت در واژه ی نعمت در این دو حدیث جالب است. در حدیث اول، جریان خیر از فرد به عنوان نعمتی برای او تلقّی شده است و در حدیث دوم، پی آمد این منّت نهادن را مَحْق (از دست دادنِ) یکی از خصلت های پسندیده یعنی «کَرَم» می شمارد.

شناخت این رابطه ها به ما کمک می کند که نیکویی های اخلاقی و آفات آنها را بشناسیم و مراقب پی آمدهای مخرّب رذایل اخلاقی باشیم. این مطالب ما را در پهنه ی اخلاق و عمل به خوبی اداره خواهد کرد، مشروط به آن که هر یک را به درستی باز شناسیم(6) . پس بار دیگر از خدا بخواهیم که :

ص:48

«و اجر للنّاس علی یدیَّ الخیر وَ لاتمحقه بالم_َنّ.»

را مأمور به تکمیل مکارم اخلاق معرّفی می نماید، در

عین حال حضرتش در دعا از خدا چنین می طلبد که :

«اَللّهُمَّ إنّ ی أسألُکَ الصّحة و العافیة وَ حُسنَ الخُلق.»(1)

«خدایا! از تو می خواهم که به من صحت، عافیت و خلق نیکو عنایت فرمایی.»

امام علیه السلام در دنباله، آفت این موضوع را یادآور شده به خدا پناه می برد و از او می خواهد که از ثمرات سوء آن، حضرتش را حفظ نماید. «و اعصمنی مِنَ الفخر». مگر فخرفروشی با اخلاق چه می کند که امام چنین می فرماید؟

راغب اصفهانی در کتاب مفردات، فخر را «المباهاة فی الأشیاء الخارجة عن الإنسان بالمال و الجاه» معنی می کند.

قرآن مجید با آیه ی (إنَّ الله لایُحبّ کلّ مختال فَخور)(2)  رابطه ی خدا را با فرد

فخرفروش معیّن می کند و صورت مذموم دنیا را نیز آمیزه ای از (لعب و لهو و زینة و تفاخر بینکم و تکاثر فی الأموال و الأولاد)(3)  برمی شمارد. در آغاز این آیه، حیات را  

تعریف می کند: (إنَّما الحیاة الدّنیا). در میانه ی آیه با ذکر مثالی جلوه ی اوّلیه و نابودی ناگهانی آن را بیان می کند (کمثل غیث أعجب الکفّار نباته)(4)  و در پایان (وَ مَا الحیاة

الدّنیا إلّا مَتاع الغرور)(5)  آن را سرای فریب کاری می داند.

امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه، پس از بیان داستان شیطان و فخرفروشی او و گریز از سجده بر آدم می فرماید :

«فالله الله فی کبر الحمیة و فَخر الجاهلیة.»(6)

«خدا را! در مورد تکبّر حمیت و فخر جاهلیت، هشدار!»

پیش از این واژه های کبر و حمیّت توضیح داده شد و اینک فخر به عنوان صفت جاهلی و رایج در عصر جاهلیّت مورد نکوهش قرار می گیرد.

از دقّت در آیاتی که مشتقّات واژه ی فخر را به کار برده، چنین به دست می آید که فخر از لوازم تکبّر است. کلمه ی فرح به معنی شادی نیز وقتی در کنار فخر بنشیند، مورد نکوهش قرار می گیرد، آن سان که درباره ی انسان سرخوش

ص:50

می فرماید: (إنَّه لفرح فخور)(1)

«إنَّ لإبلیس کحلا و لعوقآ و سعوطآ، فکحله النعاس و لعوقه الکذب و سعوطه الفخر.»(2)

«ابلیس، سرمه ای دارد و لیسیدنی و داروی بینی. سرمه چشمانش، خواب غفلت است. لیسیدنیِ دهانش، دروغ است. و داروی بنیِ او، فخر ورزیدن.»

در توضیح واژه ها: کحل یعنی سرمه، لعق یعنی لیسیدنی و سعط به معنی انفیه یا داروی بینی آمده است، یعنی شیطان سه ابزار کشیدنی، بوییدنی و لیسیدنی دارد.

رسول خدا مردمی را دید که اطراف فرد مصروعی جمع شده اند. علت پرسید. در پاسخ از آنها شنید که او مجنون است. فرمودند: مجنون او نیست، بلکه آدمی است که متکبّرانه راه می رود، خودپسندانه باد به بینی انداخته و دست ها را به فاصله از بدن قرار داده و حرکت می کند.(3)

برای فهم بیشتر کلام حضرت سجّاد در این آفت شناسی، دقّت در این حالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم زیباست که :

«کانَ رَسُول الله صلی الله علیه و آله و سلم إذا ذکر لنفسه فضیلة، قال: و لا فخر.»(4)

«زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله فضیلتی برای خود بر می شمرد، پس از آن می فرمود: البته فخر نمی ورزم.»

مراقبت پیشوایان نسبت به دوستان و تربیت یافتگان مکتب خود به گونه ای بوده که آنان را از آن آفت بر حذر دارند. هنگامی که حضرت سیّدالوصییّن علیه السلام به عیادت صعصعة بن صوحان، از خواصّ شیعیان خویش رفت و موجبات افتخار و تشکر او را فراهم آورد، بلافاصله به وی فرمود: «یا صعصعه! لاتفتخرنّ علی اخوانک بعیادتی إیّاک و اتَّقِ الله». «ای صعصعه! بر برادران دینی خود فخر مفروش، ا این که به عیادتت آمدم . تقوای خدا در پیش گیر.»

در روایت دیگر است که صعصعه به حضرتش عرضه داشت: لا وَ الله یا أمیرالمؤمنین، وَ لکن نعمةً و شکرآ(5)  «نه، به خدا قسم، یا امیرالمؤمنین! (فخر نمی فروشم)

بلکه آن را نعمت می دانم و شکر می گویم.»

نکته ی پایانی آن که اگر ناچار شدید این خصلت ها را به کار بگیرید، به آن ها جهت خیر بدهید. در باب فخر نیز چنین است، چنان که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود :

ص:51

«الفقر فخری و به افتخر»(1) «فقر، فخر من است که بدان افتخار می کنم.»

که مراد نیازمندی به خداست نه تهیدستی و فقر مادّی چرا که می فرماید :

«اللّهُمَّ توفنی إلیک فقیرآ»

«خدایا! مرا در حالی به سوی خود برگیر که به درگاهت نیازمند باشم.»

«کَفی بی فَخرآ أن تکون لی رَبًّا»(2)

«برای فخر من این بس که تو خداوندگار من باشی.»

«ینبغی أن یکون التّفاخر بعَلِیِّ الهمم و الوفاء بالذّمم و المبالغة فی الکرم، لا ببوالی الرّمم و رذائل الشّیم.»(3)

«شایسته است که تفاخر به همت های عالی، وفا به پیمان ها و مبالغه در کرامت ها باشد، نه به استخوان های پوسیده (افتخارات گذشتگان) و شیوه های نکوهیده.»

به هرحال قطعاً حکمت بالغه ای در کار بوده که امام علیه السلام از این آفت به خدا پناه برده و دفع شرّش را از سر خود، از خدا درخواست نماید که: «وَ هَب لی معالی الأخلاق و اعصمنی مِنَ الفخر».

«اللّهُمَّ صل علی محمّد و آله، وَ لا ترفعنی فی النّاس درجة إلّا حططتنی عند نفسی مثلها، و لا تُحدث لی عزّآ ظاهرآ إلّا أحدثت لی ذلَّةً باطنةً عند نفسی بقَدَرها.»

با ژرف نگری در مفهوم کلام امام، به مواردی مانند طغیان ها و سرکشی نفس و ضرورت کنترل آن و بیان نحوه ی مهار این سرکشی پرداختیم. اینک به منظور فهم بهتر این بخش، ابتدا چند واژه ی به کار رفته در آن و سپس چند مفهوم موجود در عبارت به شرح زیر مورد بررسی و دقّت قرار می گیرد.

واژه ها : نفس _ عزّت _ ذلّت.

مفاهیم : بالارفتن نزد مردم _ پایین آمدن در پیشگاه خود _ عزّت ظاهری _ ذلّت باطنی و تلقّی صحیح از اعطای این هر دو.

مختلف می تواند مطرح باشد، به طوری که به تعبیر امیرالمؤمنین علیه السلام :

«استدراک فساد النّفس من أنفع التحقیق.»(1)

«جبرانِ تباهیِ نفس، در شمار سودمندترین انواع تحقیق (استوار سازی حقایق در درون) است.»

باید بدانیم که این نفس، مرکب سرکشی است تا جایی که :

«إنَّ نفسکَ مطیّتک. ان أجهدتها قتلتها و إن رفقت بها ابقیتها.»(2)

«به راستی! نفس تو، مرکب توست. اگر با آن بجنگی، آن را کشته ای. و اگر با آن مدارا کنی، نگاهش داشته ای.»

این اسب سرکش هیچ گاه پیری ندارد و فرتوت نمی شود، گرچه جسم انسان ناتوان و پیر و فرتوت گردد. و بسیار مرکب بدی است تا جایی که :

«فبئس المطیة الّتی امتطت نفسی مِن هواها، فواهاً لها لما سوّلت لها ظنونها و مُناها، و تبّآ لها لجرأتها علی سیّدها و مولاها.»(3)

«بَد مرکبی است آنچه نفس من به خواسته اش بر آن سوار شد. وای بر آن، بدانچه گمان ها و آرزوهایش برایش آراست. و هلاک باد، که چگونه بر سرور و مولای خود جرأت ورزید.»

گفتیم که این مرکب سرکش همواره جوان است :

«نفس ابن آدم شابّة و لو التفت ترقوتاه من الکبر، إلّا مَن امتحن الله قلبه للتّقوی، و قلیل ما هم.»(4)

«نفس فرزند آدم، جوان می ماند، گرچه استخوان هایش، از سالخوردگی به هم نزدیک شود؛ مگر کسانی که خداوند، دلهای آنها را به تقوا بیازماید، که شمار آنان اندک است.»

و باز می خوانیم که :

«العلم قائد و العمل سائق و النّفس حرون»(5)

«علم، زمامدار است؛ عمل، سوارکار و نفس، اسب سرکش.»

و در پایان بدانیم که :

«إنَّ النَّفس لجوهرة ثمینة. من صانها رفعها و من ابتذلها وضعها»(6)

ص:53

«نفس، گوهری گرانبهاست. هرکه به خوبی نگاهش داشت، آن را بالا برده است. و هرکه مبتذل داشت، به پَستی کشانده است.»

این تعبیر از جهات مختلف قابل دقّت است.

خلاصه این که: شناخت نفس و آفات آن ضروری است. در راستای این شناخت باید دانست که :

É نفس مرکبی سرکش است.

É همواره جوان است.

É کارش تسویل (آراستگی بیننده) و تکیه گاهش گمان ها و آرزوهای باطل است.

É در عین حال، گوهری گران بهاست که باید نگاهش داشت، نه این که رهایش کرد.

هیچ عزّتی مانند حلم (خردورزی و خود نگهداری) نیست.»

«حسن خلق المؤمن مِنَ التَّواضع، و عزُّهُ ترک القال و القیل.»(1)

«حُسن خُلق مؤمن، از تواضع است. و عزّت او آن است که قال و قیل (گفت و گوهای بیهوده را رها کند.»

نتیجه این که در فرهنگ دین، عزّت فراتر از تعریف لغوی رفته و با یک سلسله سجایای اخلاقی پیوند خورده که از آن جمله اند: سرسپاری به حق، راست گویی، بردباری، رهایی از قال و قیل.

ذلّت در لغت به معنی خواری و ضد عزّت است و در معنی رام بودن هم به کار می رود. شتر ذلول به معنی شتر راهوار و رام شده آمده است.

قرآن مجید می فرماید :

(هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُم الاْرض ذلولا.)(2)

«او (خداوند) کسی است که زمین را برای شما رام قرار داد.»

این خواری و ذلّت و رامی، به گونه ای است که همه کس و همه چیز می تواند از انسان استفاده کند. بعداً در توضیح مفاهیم معلوم می شود که همین ذلّت کجا پسندیده خواهد شد.

«موت فی عزّ خیر من حیاة فی ذلّ.»(3)

«مرگ با عزّت، بهتر است از زندگی با ذلّت.»

دقّت در این تعبیر حضرت علی علیه السلام جالب است که می فرماید :

«کُلّ عزّ لا یؤیده الدّین مذلّة.»(4)

«هر عزّتی را که تأیید نکند، ذلّت است.»

یعنی که گاه خود عزّت، ممکن است به ذلّت تبدیل شود و در واقع ذلّت باشد. در تعریف ذل در روایات آمده: «التضرع عند المصدوقة: زاری در هنگام راستی»(5)  و یا

ص:55

«الفرق عند المصدوقة: نگرانی در هنگام راستی»(1)  که این تعابیر نیز جالب و قابل دقّت

است.

نتیجه این که ذلّت علاوه بر خواری، معانی و کاربردهای گسترده تری در قاموس دین دارد، تا جایی که هرگاه لازم باشد، برای گریز از آن باید حیات را به خطر انداخت. امام حسین علیه السلام فرموده :

«ألا و ان الدّعی ابن الدّعی قد رکز بین اثنتین: بین السلّة و الذّلة، و هیهات مِنّاالذِّلَة.»(2)

«بدانید که این نابکارزاده _ که فرزند نابکارزاده دیگری است _ مرا میان دو امر، مخیّر داشته است: میان سلّه و ذلّت. امّا ذلّت، از ما دور باد.»

عزّتی را که دین تأیید نکند، به واقع ذلّت است. و آن جا که انسان بر بلندای راستی و درستی ایستاده، زاری و نگرانی دقیقآ ذلّت است.

اینک به بررسی مفاهیم موجود در این بخش از دعا می پردازیم. این مفاهیم عبارتند از :

پدیده ی اوج گیری نزد مردم، پایین آمدن در پیشگاه خود، عزّت ظاهری، ذلّت باطنی، تلقّی صحیح از اعطای این هر دو.

اوّلا باید بدانیم که در فرهنگ روایات، عواملی موجبات این احترام و اوج گیری را فراهم می آورد. مثلا :

«مَن وقف عند قدره أکرمه النّاس.»(3)

«هرکه در جای خود بایستد، مردم او را بزرگ می دارند.»

«مَن عَرَف قدره لم یضع بین النّاس.»(4)

«هرکه قدر خود را بشناسد، میان مردم تباه نمی شود.»

به هرحال شناخت قدر و شأن خود، امری است که اگر انسان آن را رعایت کند، محترم می شود. متقابلا بی توجّهی به آن هلاکت به دنبال می آورد که فرمود :

«هَلَکَ مَن لَم یعرف قدره.»(5)

«هلاک شد هرکس که قدر خود را نشناخت.»

«کثرة المزاح تذهب البهاء و توجب الشحناء.»(6)

ص:56

«شوخیِ زیاد، هیبت می برد و کینه می آورد.»

«مَن کَثر مزاحه قلّت هیبته.»(1)

«کسی که مزاحمش زیاد شد، هیبتش کم گردد.»

در روایت دیگر آمده است، «قل وقاره»(2)  خلاصه اینکه بسیاریِ مزاح و شوخی،

انسان را از احترام می اندازد.

برخی عزّت جویی ها به راستی ذلّت است و چنین نیست که بتوان در این راه، از هر ابزاری بهره گرفت. قرآن در مقام نکوهش چنین حالتی می فرماید :

(وَ إذا قیلَ لَه اتّقِ الله أخذته العزّةُ بالإثم.)

«وقتی که به او گویند: تقوای خدا در پیش گیر، عزّتِ ناشی از گناه او را در بر گیرد.»

و سرنوشت چنین کسی را بدین سان ترسیم می کند که :

(فحسبه جهنّم و بئس المهاد.)(3)

«جهنّم، او را بس است، که بد جایگاهی است.»

و حال آنکه این عزّت را با مفهوم راستین اش باید نزد خدا جست، چرا که :

(مَن کان یرید العزَّة فَللّه العزَّة جمیعآ.)(4)

«هرکه عزّت می خواهد، تمام عزّت ویژه خداست.»

این عزّت در دایره ی ایمان و در پیشگاه خدا و پیامبر است که معنی می یابد.

(وَ لِلّهِ العزَّة و لرسوله و للمؤْمنینَ)(5)

«و خدا راست عزّت و پیامبرش را و مؤمنان را.»

و در دعای عرفه ی امام حسین علیه السلام آمده که: «أولیائه بعزّه یعتزّون» یعنی عزّت خدادادی ارزش است که انسان مؤمن با تکیه به عزّت الهی، به آن دست می یابد.

ص:57

همین جا مفهوم عزّت ظاهری روشن می شود که اگر از راه گناه تدارک دیده شود، صوری و ناپایدار است و اگر به اتّکای ایمان و خداشناسی به بار آید، باطنی و پایدار است.

با اتّکا به بیان امام علیه السلام و کندوکاو روانی در انسان دانسته می شود که نفس این عزّت، چنان چه مهار نشود، در هر حال نوعی طغیان و سرکشی به دنبال دارد. که درمان آن بنا به فرموده ی امام سجاد علیه السلام خواری نزد خود است.

É «إنَّ الله تبارک و تعالی أعطی المؤمن ثلاث خصال: العزّ فی الدّنیا وَ الآخرة، و الفلج فی الدّنیا وَ الآخرة، و المهابة فی صدور الظّالمین.»(1)

«خدای تبارک و تعالی، به مؤمن سه خصلت بخشیده است:

عزّت در دنیا و آخرت، فلج در دنیا و آخرت، و هیبت که ظالمان نسبت به او در دل داشته باشند.»

É«إنَّ الله یقول کل یوم: أنَا ربّکُم العزیز. فَمَن أراد عزّ الدارین، فلیطع العزیز.»(2)

«خداوند، هر روز می فرماید (به مردمان): منم خداوندگار شما که عزیز است. هرکه عزّت دنیا و آخرت می جوید، باید از (خدای) عزیز پیروی کند.»

É «ثلاثة لا یزید الله بهنّ إلّا خیرآ: التَّواضع، لا یزید الله به إلّا ارتفاعآ؛ وَ ذلّ النّفس، لایزید الله به إلّا عزّآ؛ و التَّعفف، لا یزید الله بِهِ إلّا غنا.»(3)

«سه ویژگی است که خداوند، صاحب آن را، فقط در خیر می افزاید : تواضع، که خاوند به صاحب آن جز رفعت نمی دهد؛ ذلّت نفس، که خداوند به دارنده آن جز عزّت نمی بخشد؛ و عفّت ورزیدن، که خداوند به واجد آن فقط غِنا (بی نیازی) می دهد.»

روشن است که ثمره ی خودشکنی در باطن و کوچک انگاری در نهان، همان عزّت خدادادی می باشد.

بدین سان معلوم می شود که چرا امام سجاد علیه السلام این خواری را از خدا طلب می کند، چرا که نتیجه ی این احساس درونی، به بار آمدن عزّت بیرونی است. این دو، همواره یکدیگر را تقویت می کنند و به طور طبیعی، از یک سو احترام فرد نزد مردم بالا می رود. از سوی دیگر، شخص نزد خود هرچه بیشتر و بیشتر می شکند، عُجب و آفات دیگر او را نمی گیرد؛ آن سرکشی مهار می شود، مهابت و قدر انسان در خارج محفوظ می ماند و موجبات طغیان در درون می خشکد.

اینک و در همین روند، برخی دعاها را بنگرید :

«اَللّهُمَّ وَ فی صُدور الکافرین فعظّمنی، وَ فی أعین المؤمنین فجلّلنی، وَ فی نَفسی وَ أهل بَیتی فَذلّلنی.»(4)

ص:58

«خدایا! مرا در درونِ کافران بزرگ بدار؛ در دیدگان مؤمنان جلالت بخش؛ و نزد خودم و خاندانم رام ساز.»

و امام سجّاد علیه السلام می فرمایند :

«أعزَّنی عِند خَلقک و ضعنی إذا خلوت بکَ وَ ارْفعنی بَین عِبادک...»(1)

«مرا نزد آفریدگانت عزّت بخش؛ هنگامی که با تو خلوت می کنم، دون دتبه بدار؛ و میان بندگانت به من رفعت بده.»

بنا به مفهوم این کلمات، دو ارزش از خداوند درخواست می گردد: «والایی و عزّت نزد مردم» و «خواری و ذلّت نزد خدا»

نکته ی پایانی در تلقّی صحیح از اعطای این خصیصه ها، آن است که همه و همه از خدا خواسته شود و از خدا دانسته شود. همان طور که در جای جای دعاها و روایات شاهد بودیم، منشأ همه ی کمالات، خداست و خدا، به طوری که ورای همه ی عزّت ها و ذلّت ها و دادن ها و گرفتن ها، باید خدا را دید و بس، چرا که :

(تُعزُّ مَن تَشاء وَ تُذلُّ مَن تَشاء، بِیَدکَ الخَیر إنَّکَ عَلی کُلِّ شیءٍ قَدیر.)(2)

«عزّت می بخشی به هرکه بخاهی و ذلّت می دهی هرکه را بخواهی؛ خیر، فقط به دست توست؛ تو بر هر کار، توانایی.»

«اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی محمّد وَ آل محمَّدٍ، وَ مَتِّعْنی بِه_ُدًی صالِحٍ لا أسْتَبْدِلُ به وَ طریقة حقٍ لا أزیغُ عنها وَ نیَّة رشد لا اشکّ فیها، و عمّرنی ما کان عمری بذلةً فی طاعتک. فإذا کان عمری مرتعآ للشّیطان، فاقبضنی إلیکَ قبلَ أن یسبق مقتک إلیَّ أو یستحکم غضبک علیَّ. اللّهُمَّ لاتدع خصلةً تُعاب منّی إلّا أصلحتها و لا عائبة اُوَنّب بها إلّا حسّنتها وَ لا أکرومةً فیَّ ناقصة إلّا أتممتها.»

این نکته بار دیگر یادآوری می شود که دعا با نام مکارم الاخلاق بر اساس ذهنیت ما از اخلاق، نباید به وادی هایی از این ردیف چونان هدایت، راه صحیح، نیّت رشدیافته و... گام بگذارد. در نتیجه تعریف حوزه ی اخلاق در فرهنگ اسلامی بسیار فراتر از تعریف این واژه در مکاتب اخلاقی است. اینک به شرح واژه ها و عبارات و بهره وری از آن ها می پردازیم :

طولانی آمده است. البتّه وقتی در قرآن می خوانیم : (قُل مَتاع الدّنیا قلیل)(1)  قید قلیل، متاع را با این ترجمه ی لغوی محدود می کند. لغت

نامه هایی مانند اقرب و قاموس و مجمع، قید قلّت یا امتداد را در این لغت لحاظ نکرده اند؛ امّا چنان که راغب گفته، با معنی کاربردی لغت نظیر «متع النّهار و متع النّبات»، قید بلند و طولانی شدن را در این واژه لحاظ می نماید. بر این اساس، بهره مندی از هدایت را از خدا به صورت پایدار و طولانی مدّت طلب می کنیم.

هدایت : از ریشه ی هَدی، به معنی ارشاد و راهنمایی از روی لطف و خیرخواهی است. راغب نیر همین معنی را پذیرفته است.

این هدایت، کار خداست و آن جا که او نخواهد، پیامبر صلی الله علیه و آله نیز نمی تواند این کار را انجام دهد.

(إنَّکَ لاتهدی من احببت وَ لکنّ الله یهدی مَن یشاء.)(2)

«این تو نیستی که هرکس را بخواهی هدایت کنی، بلکه خداست که هرکس را خواست، هدایت (توفیق) می دهد.»

در این صورت حق آن است که این هدایت از خدا طلب شود که این خود، رمز کلام امام است که: «متعنی بهدی صالح...».

قید صالح به دنبال هدایت را نیز می توان این گونه توجیه نمود که در بیان قرآن :

(کتب علیه أنَّه مَن تولّاه فانَّه یضلّه وَ یهدیه إلی عذاب السَّعیر.)(3)

«بر او نوشته (حکم) شده که هرکه او (شیطان) را به پرپرستی گیرد، ابلیس گمراهش سازد، و به عذاب دوزخش رهنمون شود.»

(فاهدوهم إلی صراط الجحیم.)(4)

«پس آنها را به راه دوزخ هدایت کن.»

(وَ قالُوا کُونوا هودآ أو نصاری تهتدوا.)(5)

«گفتند: یهود و نصارا شوید تا هدایت یابید.»

(یقُولُونَ للَّذینَ کَفَرُوا هؤلاءِ أهدی مِنَ الَّذینَ آمَنُوا سبیلا.)(6)

ص:60

«(منافقان) در مورد کفر ورزیدگان گفتند که اینان، از مؤمنان علیه السلام راه یافته تر هستند.»

یعنی قید صالح به دنبال هدایت و ضمیر در لغت «مَتِّعْنی» و درخواست از خدا نشان می دهد که این هدایت را فقط و فقط باید از خدا خواست و بس؛ چرا که اگر کار به دست دیگران بیفتد _ یعنی آن ها که در غیر مسیر الاهی قرار دارند _ انسان سر از چاه درمی آورد.

صلاح : صالح به معنی شایسته به کار می رود (چیزی یا کسی که شایسته است) با قید این که در آن هیچ فسادی راه ندارد. این واژه گاه در مقابل فساد می نشیند، مانند :

(وَ لا تفسدوا فی الأرض بعد إصلاحها.)(1)

«بعد از این که در زمین صلاح آوردید، در آن فساد نکنید.»

و گاه در مقابل سیّئه می نشیند، همانند :

(وَ آخرون اعترفُوا بذنوبهم خلطوا عملا صالحآ وَ آخر سیّئآ.)(2)

«و دیگرانی هستند که به گناهان خود اعتراف کردند، کارهای شایسته و زشت را در هم آمیختند.»

عبارت عملوا الصّالحات، بیش از 50 بار در قرآن آمده که همه جا با ایمان (به صورت های الَّذینَ آمَنُوا و یا : وَ هُوَ مؤمن) و در یک مورد با صبر همراه شده که: (إلاَّ الَّذینَ صَبروا و عملوا الصّالحات)(3)  آمده است.

اصلاح هم به معنی شایسته کردن چیزی است :

(کفّر عنهم سیّئاتهم و أصلح بالهم)(4)

«خداوند، بدی های آنها را پوشانید و وضع آنها را به صلاح آورد.»

خلاصه این که امر شایسته ای که در آن هیچ تباهی راه ندارد و با فساد و گناه در ستیز است و پسوند ایمان شده، بار لغت صلاح است.

تبدیل : به معنی تغییر و جایگزینی است. بنا به نظر مفردات راغب، واژه های ابدال، تبدیل، تبدّل و استبدال هم به معنی عوض گرفتن و قراردادن چیزی به جای چیز دیگر است. آن چه که در شرع مطهّر به لسان آیات و روایات نکوهیده شده، آن که در این جایگزینی امر پسندیده با امر ناپسند معاوضه شود، مثل (بئس للظالمین بدلا)(5) . متقابلا

ص:61

آن جا که این تبدیل از بدی به خوبی باشد، پسندیده است مثل: (ثُمَّ بدَّلنا مکان السَّیِّئة الحسنة)(1)  و در قرآن مجید، می خوانیم :

(ألَم تَرَ إلَی الَّذینَ بدَّلُوا نعمَةَ الله کُفرآ وَ أحلُّوا قومهم دار البوار)(2)

«آیا نظر نکردی به کسانی که نعمت خدا را دگرگونه ساختند، و گروه خود را به خانه هلاک (دوزخ) انداختند؟»

انسان می تواند به دست خود، نعمت را تبدیل کند و سرانجام برای خویش تدارک گرفتاری و هلاکت ببیند.

حال با دقّت در این چهار واژه، بار دیگر عبارت امام سجّاد علیه السلام را مرور می کنیم : «وَ متِّعنی بهدی صالح لا استبدل به»، یعنی: خدایا، مرا به هدایت و رهیافتی صالح که در ستیز دائم با فساد و گناه است، آن سان در درازمدّت بهره مند ساز که هرگز خود آن را با چیز دیگری (در جهت منفی) عوض ننمایم.

نکته ی پایانی این که در دعاها، از جمله دعای شب های ماه مبارک رمضان می خوانیم: «لا تستبدل بی غیری». از خدای متعال می خواهیم دیگری را جایگزین ما، در تعمت ایمان و هدایت ننماید؛ یعنی نعمت را از ما نستاند.

همچنین در ارتباط با امام عصر علیه السلام در دعا از خدا طلب می کنیم که :

«وَ لا تستبدل بنا غیرنا، فإنّ استبدالک بنا غیرنا علیک یسیر و هو علینا کثیر»(3)

«خدایا! (در مسیر خدمتگزاری به امام عصر علیه السلام ) کسی را جایگزین ما مدار، زیرا این جایگزینی برای تو آسان است، ولی برای ما بسیار دشوار خواهد بود.»

این خطر همواره وجود دارد که عملکرد ناشایست فرد، منجر به سلب نعمت از او شود که این برای خدای جهان، آسان است و برای انسان بیدار، بسیار گران. لذا در سایه ی همین عبارت دعای مکارم الأخلاق امام سجّاد علیه السلام باید که بسیار بیدار، هشیار و مراقب بود، وگرنه:

(وَ مَن یبدّل نعمة الله مِن بعد ما جاءته فإنَّ الله شدید العقاب)(4)

«و هرکس که نعمت خدا را _پس از آن که به او رسید _ تغییر داد، (باید بداند که) به راستی خداوند، کیفر دشواری دارد.»

نخستین پلّه در این مجازات، همان جای گزینیِ دیگری برای بهره وری از نعمت است.

دو نکته ی ظریف دیگر در این قسمت دیده می شود: درخواست از خدا و تلاش شخصی که این دو مطلب بر تمام این بخش از دعا سایه انداخته است.

ص:62

تعابیری چون «متّعنی» (تو مرا بهره مند ساز.) «لا استبدل» (تا من آن را تغییر ندهم) در این عبارت وجود دارد که مسائل اعتقادی فراوانی در آنها نهفته و البته طرح آن خارج از حوصله ی این بحث اجمالی است.

«الشَّک ثمرة الجهل.»(1)

«الشّاک لا یقین له.»(2)

«الشَّک یفسد الیقین و یبطل الدّین.»(3)

«شکّ، ثمره جهل است، یقین را تباه می سازد و دین را باطل می کند. و صاحب آن یقین ندارد.»

در قاموس روایات، داناترین مردم آن کس دانسته شده که هیچگاه شکّ، یقینش را زایل نسازد :

«أعلم النّاس مَن لَم یُزل الشَّکُّ یقینه.»(4)

«داناترین مردم کسی است که شک، یقین او را ذایل نکند.»

ثمره ی این تردید، حیرانی است: «ثمرة الشَّک الحیرة»(5) . در عین حال، سبب

حیرت شک است: «سبب الحیرة الشَّک»(6)  یعنی که این دو بدین سان، یکدیگر را تشدید

می نماید.

این بیان حضرت علی علیه السلام جالب توجّه است که :

«مَن عمی عمّا بین یدیه، غرس الشَّک بین جنبیه.»(7)

«کسی که نابینا باشد در برابر آنچه پیش روی خود دارد (قیامت)، نهال شکّ را در میان دو پهلوی خود (قلب خود) می کارد.»

پشت کردن به واقعیّت های روشن زندگی و چشم پوشی از آن ها در تمامی مقولات، کاشتن نهال شک _ با آن همه پی آمد ناهنجار_ در دل تلقّی شده است.

گمان بد و ناروا، از مقدّمات قطعی بروز شک معرفی شده است: «یسیر الظّن الشَّک»(8) .

حال با این توضیحات به جمله ی امام سجاد علیه السلام بازمی گردیم که: خدایا، تحقّق آن هدایت پایدار و انگیزه ی استوار را که پیش از این از تو درخواست نمودم، در راه حقّی قرار بده که از آن روی نگردانم و منحرف نشوم، و قصد

ص:64

رشدیافته ای مرا ده که هرگز در آن تردید به خود راه ندهم.

در این بخش، دو ارزش متعالی از خداوند درخواست شده :

اوّل این که راه حق پیماییم، بی هیچ انحراف و کجی.

دوم این که قصد و نیّتِ راه یافته ای داشته باشیم، بی هیچ تردید و دودلی.

یعنی که هم در راستای هدایت راهی باشیم و هم انگیزه ی قوی برای حرکت استوار در این مسیر داشته باشیم.

شکّی که در این عبادت حضرت سجّاد علیه السلام از آن می گریزیم، خود در بیان امیرالمؤمنین علیه السلام اقسامی دارد :

«و الشَّکُّ علی أریع شُعب: علی الَّتماری و الهول و التّردّد و الاستسلام. فَمن جعل المراء دینآ لم یُصبح لیلُهُ. و مَن هاله ما بین یدَیهِ نَکَص علی عقبیه. و مَن تردّد فی الرَّیب وطئتهُ سنابکُ الشّیاطین. و مَن استسلم لهلکة الدُّنیا و الآخرَة هلَکَ فیهما.»(1)

«شکّ بر چهار شعبه است: بر مراء و جدال، ترس، تردید و خودباختگی. هرکس مراء (لجاجت در گفت و گوها) را عادت خود قرار دهد، هرگز از شب (تاریکی تردید) به صبح (نور یقین) گام نمی نهد. هرکس از آینده بترسد، به قهقره بر می گردد. هرکس در تردید و دودلی بماند، زیر سُم شیطان ها لِه می شود. و هرکس خود را ببازد، در برابر عوامل هلاکتی که در دنیا و آخرت وجود دارد، در هر دو عالم به هلاکت می رسد.»

چهار مورد _ جدال بی حاصل، ترس بی مورد، تردید ناروا، تسلیم بی قید و شرط _ از شعب شک است و طبیعتآ همان ثمرات ناپسند شک را به بار می آورد.

ثانیآ پیامبران زمینه های این تذکّر را فراهم می آورند.

ثالثآ ثمره ی عدم تذکّر و بی توجّهی به هشدار پیامبران، گرفتارشدن به عذاب الاهی است.

حال که چنین است، این عمر را در چه زمینه ای باید به کار گرفت تا مشمول این کلام کوبنده ی مولای متّقیان علیه السلام نشویم که فرمود:

«فیا لها حسرة علی کل ذی غفلةٍ أن یکون عُمرُهُ علیه حجَّة و ان تؤدّیه أیّامه إلی الشّقوة.»(1)

«بسا حسرت که به اهل غفلت می رسد، که عمر او، حجّت و دلیلی در برابرش باشد، در حالی که روزگارش او را به شقاوت بکشاند.»

بنا به این بیان، انسان غافل عمرش را به گونه ای تباه می کند که خود حسرت خواهد برد و عمرش علیه او شهادت خواهد داد؛ انسان غافلی که روزگارش او را به شقاوت می کشاند.

باید به این نکته توجّه شود که در منطق دین، از هر یک از مقاطع عمر، تلقّی ویژه ای به عمل آمده، مثلا امام صادق علیه السلام می فرماید :

«إنَّ العَبد لَفی فسحة من أمره ما بینه و بین أربعین سنة. فَإذا بلغ أربعین سنة أوحی الله عزَّوَجلَّ إلی ملکیه إنّ ی قَد عمّرتُ عَبدی عُمرآ، فَغَلِّظا و شَدِّدا و تَحَفَّظا و اکتُبا علیه قلیل عمله و کثیره و صغیره و کبیره.»(2)

«انسان تا زمان چهل سالگی برای کار خود، گشایش (فرصت) دارد. چون به سنّ چهل رسید، خدای عزّوجلّ به دو ملک (موکّل بر) او می فررماید: من بنده ام را (به اندازه کافی) عمر دادم، پس بر او غلیظ باشید، سخت بگیرید، نگاهبان او باشید، و تمام کارهایش را بنویسید: اندک و زیاد آن، کوچک و بزرگ آن.»

یعنی که انسان با گذر از چهل سالگی وارد مقطع بسیار حسّاسی از عمر خود می شود، به طوری که بعد از گذر از این مرز، اگر خیرش بر شرّش غلبه نکرده باشد، به تعبیر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم : «فلیتهجَّز إلَی النّار»(3) . در چنین حالتی است که باز به بیان رسول

خدا صلی الله علیه و آله و سلم :

«إذا بلغ الرَّجل أربعین سنة و لم یغلب خیره شرّه، قبّل الشَّیطان بین عینیه و قال: هذا وجه لایفلح.»(4)

«وقتی انسان به سنّ چهل برسد، امّا خوبی های او بر بدی هایش غلبه نکرده باشد، شیطان پیشانیِ او را می بوسد و می گوید: این صورتی است که رستگار نمی شود.»

ص:66

به بیان دیگر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم توجّه کنید که می فرماید :

«أبناء الأربعین! زرع قد دنا حصاده. أبناء الخمسین! ما ذا قدّمتم و ماذا أخَّرتم؟ أبناء السّتین! هلَّمُوا إلی الحساب، لا عذر لکم. أبناء السّبعین! عدوّا أنفسکم من الموتی.»(1)

«چهل ساله ها! آماده ی درو شوید. پنجاه ساله ها! چه پیش فرستاده اید و چه به دنبال دارید؟ شصت ساله ها! بی هیچ عذر و بهانه آماده ی حساب رسی شوید. هفتاد ساله ها! خود را در شمار مردگان بدانید.»

به راستی اگر عمر چنین است، آن را در چه زمینه باید به کار گرفت؟

پاسخ یک کلام است: این گوهر گرانبها، باید تنها در مسیر طاعت و بندگی صرف شود و بس، که امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

«أحفظ عمرکَ مِن التَّضیع له فی غیر العبادة و الطّاعة.»(2)

«عمر خود را نگاه دار، از این کهدر غیر عبادت و اطاعت به کار رود.»

این حکمت های علوی را باید به گوش جان بشنویم :

انسان باید بداند :

«إنّ عُمرکَ مَهر سعادتک، ان انفذته، انفذته، فی طاعة ربِّک.»(3)

«عمر تو، کابین سعات توست. اگر آن را به کاربری، که در مسیر اطاعت خدایت به کارگیری.»

«انّ أنفاسک أجزاءُ عمرِک، فَلا تُفنها إلّا فی طاعةٍ تُزلفک.»(4)

«به راستی، نفس های تو، پاره هایی از عمر توست. پس آن را صرف مکن، مگر در جهت طاعتی که (به خداوند) نزدیکت سازد.»

و اگر جز این باشد :

«من أفنی عمره فی غیر ما ینجیه، فقد أضاع مطلبه.»(5)

«کسی که عمر خود را صرف کند در جه آنچه نجاتش نمی دهد، خواسته خود را تباه ساخته است.»

و خلاصه این که :

«رَحم الله امرَءآ علم أن نفسَهُ خُطاه إلی أجله، فبادر عملَهُ وَ قصر أمَلَه.»(6)

ص:67

«خداوند، رحمت آورد بر کسی که بداند نفس او، گامی است که به سوی اجل خود بر می دارد؛ پس به عمل خود بشتابد و آرزوی خود را کوتاه کند.»

حال با این آگاهی ها، به کلام امام سجّاد علیه السلام توجّه می کنیم که از خدای متعال عمری می خواهد که صرف طاعت و بندگی او شود. اگر عمر از این مسیر خارج شود، به تعبیر حضرتش بستر زندگی، مرتع شیطان خواهد بود. در چنین حالتی رواست که انسان باید مرگ خود را از خدا طلب کند؛ چرا که آن عمر که در طاعت خداوندی به کار گرفته نشود و مرتع شیطان گردد، دشمنی و غضب خداوند را در پی خواهد داشت.

در این جا بد نیست کمی هم با شیطان و شیوه های عمل او آشنا شویم تا در جریان عمر، به عنایات الاهی تا سر حدّ امکان، از دام های ابلیس به دور بمانیم. او خود سوگند یاد کرده که: (فبعزَّتِکَ لاَغْوینَّهُم أجمعین)(1) . در عین حال پیشاپیش ناتوانیِ خود

را نسبت به گروهی ابراز داشته که: (إلّا عبادکَ مِنهُم الم_ُخلصین)(2) . همچنین با

اطمینان خاطر کامل، طرح های خود را نیز قبل از اجرا و دام گستری معرّفی کرده است که :

(لأقعدنَّ لهم صراطکَ المستقیم، ثُمَّ لآتینَّهُم مِن بَینِ أیدیهم و مِن خَلفهم وَ عَن ایمانهم و عن شمائلهم، و لا تَجد أکثرهُم شاکرین.)(3)

«به حتم و یقین، در صراط مستقیم تو، سر راهِ آنها می نشینم. سپس به یقین در پیش روی آنها، پشت سرشان، از سمت راست و چپ آنها نزدشان خواهم آمد. آنگاه می بینی که بیشتر آنها سپاسگزار نیستند.»

او بر سر راه راست می نشیند و دام می گستراند و گویی همه ی راه ها را بر انسان می بندد. در روایات، هر یگ از این حملات گسترده، به گونه ای تبیین شده و همه در جای خود صحیح است؛ ولی ثمره ی نهایی آن است که همه ی راه های نجات بر انسان بسته می شود. آری، «شیطان از پیش رو می آید. آخرت را ساده و بی مقدار نشان می دهد. از دنبال می آید، وابستگی به مال و اولاد را شدیدتر می کند. از راست می آید، کارِ دین داریِ فرد را تباه می کند و از چپ می آید تا بساط شهوت و لذّت را برای او بگستراند.»(4)

و چه بیچاره است انسانی که پیشاپیش این طرح های شیطان را بشناسد و در عین حال به دام او درافتد. شیطان دشمنی است که :

ص:68

«نفذ فی الصّدور خَفیّآ و نفث فی الآذان نَجیًّا.»(1)

«پنهانی در سینه ها نفوذ می کند و در گوش ها به نجوا می دمد.»

باید راه ها را بر شیطان بست و ردّ پایی از او در اعمال خود باقی نگذاشت، چنان که امام امیرالمؤمنین علیه السلام شیعه را توصیه می کند که :

«لا تجعلنّ للشّیطان فی عملک نصیبآ وَ لا عَلی نَفسِکَ سَبیلا.»(2)

«برای شیطان در عمل خود بهره ای قرار مده، و راهی برای او بر درون خود باز مکن.»

باید به هر قیمت که شده با او درافتاد که :

«صافّوا الشَّیطان بالمجاهدة، و أغلبوه بالمخالفة؛ تزکوا أنفسکم و تعلوا عند الله درجاتکم.»(3)

«در برابر شیطان به مجاهده بایستید و با مخالفتش بر او غلبه کنید، تا درون هایتان به پاکی برسد و درجات شما نزد خدا برتری یابد.»

ثمره ی این درافتادن با شیطان، پاکیِ نفوس در نتیجه علوّ درجه و مرتبت در پیشگاه خداست.

امام علیه السلام ثمره ی گرایش به شیطان را حضور در صحنه ی بغض شدید خداوندی می داند؛ همان بغض و دشمنی که به بیان قرآن کریم: (...لمقت الله أکبر من مقتکم...)(4)

یعنی که این بغض و دشمنی، بسیار برتر و شدیدتر از دشمنی های معمول میان انسان هاست. خلاصه این که ضربه بسیار شدید است و باید از آن گریخت، مبادا انسان در میدان چنین بغض و دشمنی قرار گیرد و مشمول غضب خدا شود. به فرموده ی قرآن :

(وَ مَن یحلل علَیهِ غضبی فَقَد هوی.)(5)

«کسی که غضب من بر او روا شد، سقوط می کند.»

این غضب در تبیین معصوم با جمله ی «هو العقاب»، مجازات دانسته شده است.(6)  این

واژه در لغت، «جوشش و غلیانِ خون قلب برای انتقام» ترجمه شده است.(7)

ص:69

اینک یک بار دیگر، فهرست وار مسائل مطرح شده در این بخش از کلام امام سجّاد علیه السلام را یادآور می شویم :

_ عمر، نعمت است آن گاه که در طاعت خداوندی به کار رود.

_ عمر، نقمت است آن گاه که در مسیر شیطان مصرف شود.

_ مرگ در حالت دوم بهتر از زندگی است.

_ ثمره ی قرارگرفتن در دست شیطان، خریدن غضب و خشم خداوندی بر خود است.

_ مقت و غضب خداوندی، همان هلاکت شدید و عقاب سخت است.

زشتی)، استصغار (کوچک شمردن)، گمراهی، تضییع، طعنه، طغیان، طمع، ظلم، سوءظن، عتاب، عجب، عجز، عداوت، تعریض، تعلّل (بهانه جویی و پابه پاکردن و سستی)، معاندت، عنف، ما لا یعنی (پرداختن فرد به آن چه که به کار او نمی خورد و به او مربوط نیست)، عار (ننگ و عیب و رسوایی)، تعییر (سرزنش)، عیب جویی، عیب بینی، غباوة (کودنی و نفهمی)، غدر (بی وفایی)، غرور (فریب و بی خبری)، غِش (تقلّب)، غصب، غضب، غفلت، تغافل، غلط، غِلّ، غلوّ، غیّ، غیبت، فجور، فحش، فخر، فرقت (انصاف و جدایی)، اقتحام (بیگدار به آب زدن)، قساوت، تقاطع (بریدن از هم)، کبر و خودبینی، کذب، کسالت، تکلّف (بیهوده خود را به رنج انداختن)، لئامت، لجاج، لعب، لغو، تلویح (کنایه و گوشه زدن)، لهو، مراء، افراط در مزاح، منّت گذاری، مطل (درنگ در پرداخت حق)، مکر، تملّق، نفاق، انتقام جویی، سخن چینی (نمیمه)، توانی (سستی و کاهلی)، تهمت، هزل، هذر (یاوه گویی)، هویپرستی، هوان (پستی و خواری)، یأس و نومیدی و... .

آن چه یاد شد، برخی از عناوین زشت اخلاقی است که می تواند انسان به ازای هر یک از آن ها مورد سرزنش و نکوهش اطرافیان خود قرار گیرد. این تنوّع و گستردگی عناوین، حسّاسیّت درخواست امام سجّاد علیه السلام از خدای متعال را می رساند.

بر این عناوین در کتب روایی و مجموعه های اخلاقی ابوابی گشوده شده که به خوبی می تواند مورد دقّت و بررسی و راه یابی قرار گیرد.

بار دیگر آن چهار مرحله ی علمی _ عملی را که در آغاز این بخش آوردیم، مورد نظر قرار دهید: شناخت عیوب، پی جویی در خود، درمان و اقدام که هر یک از این ها، بدون دیگری راه به جایی نخواهد برد.

نکته ی مهم این که تنوّع و گستردگی این عناوین، نباید یأس در ما به دنبال بیاورد که فکر کنیم کار از کار گذشته و اصلاح پذیری غیرممکن و دشوار است. هرگز چنین نیست. بلکه باید به یقین دانست که «ما لا یدرک کلّه لایترک کلّه»

_ و لا عائبة أونبّ بها إلّا حسّنتها. جبران کاستی که به خاطرِ نداشتن آن سرزنش می شویم.

_ و لا اُکرومةً فیَّ ناقصةً إلّا أتممتها. و تکمیل صفات پسندیده ای که در من هست، امّا به کمال نرسیده است.

این دو درخواست نیز دقیقآ در همان راستای خودسازی مطرح است. انسان باید از یک سو، از میدان سرزنش و نکوهش دیگران فاصله بگیرد که این جز با اصلاح خود ممکن نیست. امّا از سوی دیگر باید با حرکت تکاملی در مدارج مختلف، موجبات جا افتادن هر چه بیشتر خود را در میان مردم _ آن هم با قصد خیر و خیرخواهی _ فراهم آورد. آن گاه معنای این بیان امام علی علیه السلام آشکار می شود که :

«مَن زاد الله کرامةً، فحقیقٌ به أن یزید النّاس إکرامآ.»(1)

«هرکه نسبت به خدا بر کرامت بیفزاید، شایسته آن است که مردم بر کرام او بیفزایند.»

ص:71

ازدیاد کرامت بخشی از سوی خدا، می طلبد که انسان کریم بر کَرَم خویش در میان مردم بیفزاید. دنیا نزد انسان کریم النّفس بسیار حقیر می گردد و چنین می شود که زر و زیور و تعلّقات آن، توان فریب چنین انسانی را نخواهد داشت. از این رو، امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

«مَن کرمت نفسه صغرت الدّنیا فی عینه.»(1)

«کسی که خود را بزرگ بدارد، دنیا در دیده او کوچک می نماید.»

چنین انسانی همواره با دو نشان در بین مردم ممتاز است: خوش رویی و بخشش.

«یستدل علی کرم الرّجل بحسن بِشره و بذل بِرّه»(2) .

«خوش رویی و بذل نیکی، دلیل بر کرامت انسان است.»

به طور خلاصه آنچه امام علیه السلام در این قسمت دعا، از خدای متعال می خواهد : هدایت پایدار، راه رشد استوار، نیّت ثابت و پابرجا و رشدیافته، عمری به کارگرفته در اطاعت خدا، گریز از خدمت شیطان، مرگ پیش از شمول غضب و خشم خداوندی، اصلاح کاستی های مورد سرزنش و حرکت استوار در بلندای کرامت.

امید است با توضیحات ارایه شده در سطور و صفحات پیشین تبیینی روشن از این درخواستها به عمل آمده باشد و به خوبی دریافته باشیم که هر یک از این ارزشها چه نقش سازنده ای در زندگی فردی و اجتماعی ما ایفا می نماید.

«اَللّهُمَّ صلِّ عَلی محمّد و آل محمَّد، و ابدلنی مِن بغضة أهل الشّنآن المحبّة، و من حسد أهل البغی المودَّة، وَ مَن ظِنة أهل الصَّلاح الثّقة، و من عداوة الادنین الولایة، و من عقوق ذوی الأرحام المبرّة، و من خذلان الأقربین النصرة، و من حُبّ الم_ُدارین تصحیح المِقَة، و من ردّ الملابسین کَرَم العشرة، و من مرارة خوف الظّالمین حلاوة الأمَنة.»

نکته ی لطیف دیگر این که امام سجّاد علیه السلام زبان به نفرین آن دشمنان نمی گشاید و از خدا نمی خواهد آنان را از روی زمین بردارد؛ بلکه این تبدیل دشمنی به محبّت را از خداوند مسألت می دارد؛ گویی که این کار شدنی است. چه بهتر که انسان، گام به گام، به گونه ای حرکت نماید که از شمار دشمنان خود کاسته و به خیل دوستان خویش بیفزاید. این نیز آموزش دیگری است که در بهره وری از این بخش دعا به دست می آید.

موضوع دیگر این که عداوت و محبّت دو مقوله ی نفسانی است که ریشه در نفسانیات ما دارد و هر یک منشأ آثاری در خارج می گردد. در این بخش امام علیه السلام بحث ریشه ای را از خدا می طلبد. در مورد عداوت، از خدا می خواهد که ریشه خشکانیده شود. در مورد محبّت نیز روییده شدن این نهال و جای گزینی آن را در نفس انسان از خداوند درخواست می نماید. آثار هر یک از این دو عامل، مسأله ی دیگری است که جداگانه باید از آن گفت وگو نمود.

آموزش عملی برای ما هم این است که باید در برخورد با عداوت و برخورداری از محبّت، حرکت ها و برنامه ریزی های ریشه ای داشته باشیم. البته این مهم تنها با شناخت عوامل دشمنی زا و محبّت آور (یعنی همان نکته ی اوّل)، حرکت برای تقلیل و تبدیل دشمن به دوست (یعنی نکته ی دوم)(1)  و برخورد و برخورداری ریشه ای با هر

یک از این دو (یعنی نکته ی سوم) امکان پذیر خواهد بود.

به عنوان نمونه به این آموزش عملی قرآن، ژرف بنگریم که خداوند بزرگ به پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد مشرکان می فرماید :

(وَ إن أحد مِن المشرکین استجارک فأجِرهُ حتّی یسمع کلام الله ثمَّ ابلغه مأمنه)(2)

«اگر یکی از مشرکان به پناهت درآمد، او را پناه بده تا کلام خدا را بشنود، سپس او را به محل امنش برسان.»

در پناه این روش می توان دشمن دیروز را به دوست فردا تبدیل نمود. برخوردهای دفعی و حذفیِ بی منطق _ حتّی اگر برخاسته از عقیده ی درونی باشد _ زمانی که به عنوان اوّلین و تنها وسیله تلقّی شود، قطعآ پاسخ مناسبی نخواهد داد؛ مگر آن که در پایان یک دوره تلاش و به کارگیری همه ی روش ها و اطمینان از عدم کارآیی آن ها، به عنوان آخرین چاره مطرح گردد.

نمونه ی دیگر، رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با مشرکان مکّه در جریان فتح این شهر است که چگونه حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم غلیان احساسات یاران خود را مانع شد. در نتیجه به جای بروز روش های خشن زیر شعار آنان که «الیوم یوم المحلمة» بود، شعار «الیوم یوم المرحمة» را پیش آورد. داستان آن و نقش اجرایی امام علیّ مرتضی علیه السلام در این جریان در سیره ی نبوی ثبت و ضبط گردیده است.

به هرصورت باید بدانیم که «مواقف الشّنآن تُسخط الرَّحمان و تُرضی الشَّیطان و تَشین الإنسان»(3)   «استقرار در موضع

ص:73

دشمنی، سه پی آمد زشت دارد: غضب خداوند، رضایت

شیطان، وحشت و اضطراب انسان.» امّا در مقابل، محبّت سرمایه ای بزرگ است که: «أنفع الکنوز محبّة القلوب»(1)  «سودمندترین گنج ها، محبّت دلهاست.»

به هرحال بسیار به جاست که رفتارهای خود را با الهام از این کلام و دعای زیبای امام سجّاد علیه السلام زیر ذرّه بین ببریم و بررسی کنیم که تا چه حد، از سر ناآگاهی، بر شمار دشمنان خود و مکتبمان افزوده و به اصطلاح امروزی، خودی ها را از خود رانده ایم. یادمان باشد که پیشوایمان، از خداوند متعال، می خواستند که محبّت به خود را در دل دشمنان آنها جایگزین سازد. «أبدلنی من بِغضةِ أهل الشّنآن المحبَّة».

امام در ادامه می فرمایند:

و آرامش روحی به هم پیوند می دهد.

ولی با کمی دقّت، نادرستی این مطلب آشکار می شود. برای آخرت یقین لازم است نه ظن: (وَ بالآخرة هُم یوقنون)(1) ؛ امّا همان احتمال قوی _ با توجّه به طبع انسان _

برای احساس حالت هشدار نسبت به آخرت و قیامت کافی است. در نتیجه همان معنی احتمال قوی مطرح می گردد؛ چرا که انسان همواره از خطر محتمل می گریزد.(2)  به هر  

حال، در منطق قرآن :

(إنَّ الظَّن لایغنی من الحَقّ شیئآ.)(3)

«به راستی، گمان، انسان را از حق بی نیاز نمی کند.»

علاوه بر همه ی آن چه گفته شد، از برخی آیات معنی گمان بد هم برای ظن مستفاد می شود. نظیر :

(اجتَنبُوا کثیرآ مِنَ الظّن ان بعض الظَّن إثم.)(4)

«از بسیاری از گمان ها بپرهیزید، که برخی از گمان ها گناه است.»

(ذلِکَ ظَنّ الَّذین کَفَرُوا فَوَیل للَّذین کَفَرُوا مِنَ النّار.)(5)

«این است گمان کافران؛ پس وای بر کافران از آتش دوزخ.»

گاهی هم به این مطلب تصریح شده مانند :

(الظّانین بالله ظن السّوء.)(6)

«کسانی که گمان بد به خداوند بردند.»

در روایات گاهی کلمه ی ظنّ با قید صواب آمده است مانند :

«الظّن الصّواب من شیم أولی الألباب»(7)

«گمان درست، از عادت های خردورزان است.»

ص:76

«ظنّ ذوی النَّهی و الألباب أقرب شیئ من الصّواب.»(1)

«گمان صاحبان عقل و خرد، نزدیک ترین مورد به حقیقت است.»

این تلقّی تا جایی در روایات پیش رفته که امام علی علیه السلام می فرماید :

«اتَّقُوا ظنون المؤمنین، فإنَّ الله تعالی جعل الحقّ علی ألسنتهم.»(2)

«از گمان های مؤمنان پروا دارید، که خدای تعالی حق را به زبان آنها قرار داده است.»

این خود جای دقّت و تأمّل روزافزون تری دارد. دو عنوان حسن ظن و سوءظن در روایات، همان معنی احتمال قوی در واژه ی ظن را تأیید می کند که انسان عادت کند نسبت به مردم _ و نیز خدای متعال _ حسن ظن داشته و از سوءظن بپرهیزد.(3)

در کلام حضرت سجّاد علیه السلام نکته ای به چشم می خورد که باید با دقّت بدان توجّه داشت: چه بسا انسان اهل صلاح باشد، امّا به این سیّئه ی اخلاقی (گمان بد) دچار شود. هیچ کس از این مطلب ایمن نیست و همواره باید مراقب بود.

امام علیه السلام از خدای متعال طلب می کند که این گمان بد که در اهل صلاح و دوستی پیدا شده، به ثقه تبدیل شود (ظِنّه در لغت به معانی بدگمانی، تردید و تهمت آمده است).

حضرت علی علیه السلام می فرماید :

«أسوء النّاس حالا من لَم یثق باحدٍ لسوء ظنّه و لم یبقِ به أحد لسوء فعله.»(4)

«بدترین مردم از نظر حالت، کسی است که به دلیل بدگمانی به هیچ کسی اطمینان نمی یابد و به سبب بدکرداری، هیچ دوستی برایش باقی نمی ماند.»

در این روایت، به روشنی تقابل ظن و ثقه و پی آمد سوءظن بیان گردیده است.

البتّه در منطق دین، اگر زمانه دوره ی صلاح و عدل باشد، اصل بر حُسن ظن به دیگران است، در حالی که در دوران فساد و تباهی و جور، اصل بر سوءظن است مگر آن که خلاف آن ثابت شود.

خلاصه ی این قسمت، آن که :

_ بدگمانی صفت ناپسندی است و باید از آن به دور بود.

_ حتّی صالحان نیز ممکن است گرفتار این بلا و آفت شوند و کسی از آن ایمن نیست.

ص:77

_ باید تلاش نمود که این بدگمانی به حسن ظنّ و اعتماد تبدیل شود.

_ زمانْ آگاهی در موضوع کاربرد حسن ظنّ، امری اجتناب ناپذیر است.

«بدتر از هر عاقّ، عاقّ دیگری وجود دارد؛ تا آنجا که کسی والدین خود را بکشد؛ که اگر چنین کرد، بدتر از آن عاقّ نیست.»

علّامه ی مجلسی، روایات این مقوله (101 حدیث) را زیر عنوان «برّ الوالدین و الأولاد و حقوق بعضهم علی بعض و المنع من العقوق» آورده است؛ ضمن این که به آیات این مبحث هم فهرست وار در آغاز باب اشاره نموده است.(1)

به هرحال ذوی الارحام بستگان نسبی انسان هستند. اینان در منطق دین و اخلاق اسلامی، از حقوق ویژه ای برخوردارند. اگر ما این حقوق را نشناسیم، یا بدانیم و بدان عمل نکنیم، طبیعتآ راه آزردن آن ها را برگزیده ایم. این امر به شدّت در شرع مطهّر و در آداب معاشرت _ راه و رسم زندگی _ مذموم و ناپسند شمرده شده است. این که ذوی الارحام کیانند، چندان مورد اختلاف نیست؛ امّا آن چه مورد بی توجّهی و گاه اشتباه قرار می گیرد، جداسازی هایی است که به ویژه در ایّام اخیر به لحاظ فکری و عقیدتی یا سلیقه های فرهنگی و اجتماعیِ مختلف پیش آمده و برخی افراد به غلط به خود اجازه می دهند با این معیارها به جان ذوی الارحام بیفتند و رشته ای را که خدای متعال دستور وصل آن را داده، عالمآ و عامدآ با توجیهاتی ناروا قطع نمایند. به این روایت توجّه کنید! باشد که همگی در این روش های غلط، تجدید نظر نماییم :

قلت لاِبیعَبدالله علیه السلام : یکون لی القرابة علی غیر أمری أ لَهُم عَلَیَّ حَقٌّ؟ قالَ: «نعَم، حَقُّ الرَّحِم لایقطعه شیء. و إذا کانوا علی أمرک، کان لَهُم حقّان : حقّ الرَّحِم و حَقّ الإسلام.»(2)

«راوی گفت: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: من خویشاوندانی دارم که عقیده آنان مانند من نیست، آیا حقّی به گردن من دارند؟ حضرتش پاسخ داد: آری، حقّ خویشاوندی را هیچ عاملی قطع نمی کند. البتّه اگر از نظر عقیده با تو هم داستان بودند، دو حقّ بر تو می یابند: حقّ خویشاوندی و حقّ اسلام.»

امام سجّاد علیه السلام از این آفت گریزان است و از خدای متعال می خواهد که عقوق خویشان را تبدیل به نیکی نماید که عنوان «برّ» فصل مشبعی از روایات و آیات را به خود اختصاص داده است. ما در این جا صرفآ به یکی دو روایت بسنده می کنیم و علاقمندان را به مآخذ مربوطه ارجاع می دهیم.

«برّ» در منطق روایات طیف وسیعی را شامل می شود، تا جایی که حتّی اسراف در این مقوله جایز شمرده می شود. امام علی علیه السلام می فرماید :

«الإسراف مذموم فی کلّ شیء إلّا فی أفعال البرّ.»(3)

ص:79

«اسراف (از حدّ گذشتن) در هر کاری نکوهیده است مگردر کارهای خیر.»

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید :

«لا یزید فی العمر إلّا البرّ.»(1)

«هیچ عاملی به عمر نمی افزاید، مگر کارهای خیر.»

و نیز می فرمایند :

«ان أسرع الخیر ثوابآ البرّ و أسرَع الشَّرَّ عقابآ البغی.»(2)

«کار خیری که پاداش آن بیشترین سرعت را دارد، نیکوکاری است. و کار زشتی که کیفر آن بیشترین سرعت را دارد، تجاوز ناروا به حقوق دیگران است.»

و امام باقر علیه السلام می فرماید :

«البرّ و صدقة السّر ینفیان الفقر و یزیدان فی العمر و یدفعان عن سبعین میتة سوء.»(3)

«نیکوکاری و صدقه پنهانی، فقر را می زدایند، عمر را می افزایند، و هفتاد گونه مرگ بد را از عامل آن دور می سازند.»

میدان عمل در این زمینه بسیار وسیع است، تا آن جا که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید :

«فوق کلّ ذی برٍّ برٌّ حتّی یقتل الرَّجل فی سبیل الله، فَلَیسَ فوقه بر.»(4)

«بالاتر از هر نیکی، نیکیِ دیگری است، تا آنجا که انسان در راه خدا کشته شود، که بالاتر از آن، نیکی دیگری نیست.»

اینک انسان چه زیبا می بیند آن بیان و درخواست امام سجّاد علیه السلام را که جای گزین احسان و نیکوکاریِ بستگان نسبی خود را در مقابل عقوق از ناحیه ی آن ها مسألت دارد.

گروه سوم : اقربین، نزدیکان و خویشانی هستند که ضرورتآ در محدوده ی ذوی الارحام جای ندارند؛ امّا به هرصورت به نوعی با انسان خویشی داشته و نزدیک اند. گاهی اینان در زمان حسّاس، به یاریِ انسان نمی شتابند و فرد را تنها می گذارند. امام سجّاد علیه السلام این پدیده را بلا شمرده و از خدا می خواهد که یاری آنان شامل حالشان شود.

در آغاز ببینیم خذلان چیست؟ خذلان در لغت به معنی وارهانیدن و ترک یاری دو تن نسبت به یکدیگر آمده است. البتّه معنی شکست هم در این لغت ملحوظ است. اوج این مسأله زمانی است که خداوند، انسان را مخذول دارد که بسیار دردناک است :

ص:80

(وَ إن یخذلکم فَمَن ذَا الَّذی ینصرکم مِن بعدِه؟)(1)

«اگر خداوند شما را واگذارد (به یاری شما نشتابد)، کیست که پس از او به شما کمک رساند؟»

از جمله عوامل بروز این خذلان، فعّالیّت های شیطان در مورد انسان است که قرآن می فرماید :

(کان الشَّیطانُ لِلإنسان خذولا)(2)

«شیطان، انسان را به خذلان می اندازد (هرگز کمک نمی رساند).»

برخی امور نیز انسان را به دامن خذلان می کشاند که در صدر آن، شرک و دوگانه پرستی و گریز از وادی توحید است که در قرآن آمده :

(لا تَجعَل مع الله إلهآ آخَر، فتقعد مذمومآ مخذولا)(3)

«هرگز در کنار الله، معبودی دیگر را (به عبادت) برمگیر، که در این صورت، نکوهیده و یاری ناشده بر زمین خواهی نشست.»

دشواری هایی که از ناحیه ی وارهانیدن کسان و آشنایان در جریان زندگی برای انسان پیش می آید نیز، بسیار سخت و فراوان و دشوار است. از این روی، امام علیه السلام از خدا می خواهد که آن ترک یاری که ممکن است برای نزدیکان نسبت به انسان پیش بیاید، تبدیل به نصرت و یاری شود.

یقینآ این مطلب یعنی جای گزینیِ نصرت به جای خذلان، به معنی یاری خواستن از غیر خدا نیست، یعنی مواردی که انسان ممکن است با برخی کژاندیشی ها دست از هر کار و هر کسی شسته و این گونه درخواست ها و مراجعات را نوعی شرک بداند. خطای این نگرش روشن است.

پیشوای مقرّبان، علی علیه السلام در بیان معرّفی مخذول می فرماید :

«المخذول من له إلی اللّئام حاجة.»(4)

«نشانِ انسان رهاشده، آن است که حاجت به پیش ناکسان برد (از مردم پست و پلید طلب نماید).»

از نشانه های خذلان، بنا به روایات «ایتمان الخُوّان»(5)

«امین گردانیدن _ یا امین دانستن _ خائنان» و «استحسان القبیح»(6)

«نیکوشمردن قبیح» «ممدّ الجهل»(7)  «دست یار جهل» است. خذلان،

ص:81

موجب «الاستهانة بحقوق الاخوان»(1)  «سبک شمردن حقوق برادران»

می گردد و اساسآ رنج و حرمانی عمیق در پی دارد که: «الحرمان خذلان»(2) .

با همین عنایت مختصر، معلوم می شود که خذلان چه پی آمدهای تأسّف باری در پی دارد. بار دیگر به این نکته تذکّر می دهد که اگر این خذلان از ناحیه ی خداوند متعال صورت گیرد، به مراتب این پیامدها سخت تر و جان کاه تر خواهد بود.

از این جا مشخّص می گردد که چرا امام علیه السلام از خدا می خواهد که از چنین اتّفاقی از ناحیه ی آشنایان نزدیک خود، مصون بماند و به جای آن نصرت ایشان شامل حالشان شود.

به هر حال، این خذلان از ناحیه ی مردم، دردآور است؛ از جانب آشنایان و نزدیکان، دردآورتر و از ناحیه ی خدای متعال، دردی بسیار جانکاه است که درمانی جز توبه و بازگشت به پیشگاه الهی ندارد، باشد که خذلان الهی به نصرت خداوند، بدل شود. از این رو باید از همه ی زمینه هایی که هر یک می تواند به گونه ای انسان را در معرض یکی از انواع خذلان ها قرار دهد، برحذر بود. باید این راه های نفوذ را شناخت و آن ها را چاره کرد.

شد و بی توجّهی به همین رهنمودهای به ظاهر ساده، محیط زندگی را به جهنّمی سوزان تبدیل می کند که همه از یکدیگر وحشت دارند و از هم فاصله می گیرند و به جای احساس امنیّت در کنار هم نوع خود، به شدّت خائف و ترسان اند.

مرحوم علّامه ی مجلسی نیز دو جلد از مجلّدات مجموعه ی ارزنده ی بحارالأنوار_ یعنی مجلّدات 74 و 75 را به کتاب العشرة (آداب معاشرت با دیگران) اختصاص داده و صدها روایت در ابواب مختلف گِردآورده است. در این میان، از نکوهش مکر و خدیعه و غِشّ _ که همه در شمار رذائل اخلاقی است _ تا وفای به عهد که از جمله اخلاق پسندیده است، به چشم می خورد. هم از ظلم و انواع آن سخن به میان آمده و هم به تقیه و مداراة پرداخته شده است. به هرحال، این دو جلد گنجینه ی گران بهایی است که حتّی مطالعه ی فهرست آن می تواند بسیار آموزنده باشد.(1)

امام سجّاد علیه السلام در پایان این بخش، از خداوند می خواهد که تلخ کامیِ ناشی از نامنی از ظالمان را برای حضرتش به شیرینی ایمنی تبدیل سازد. جای گزینی حلاوت برای تلخی و امنیّت برای ناامنی، امری است که حضرتش بر آن پای فشرده اند و از خدای متعال طلب می نمایند. بار دیگر در این جا حوزه ی وسیع اخلاق در مکتب دین به چشم می آید؛ زیرا که ظلم و امنیّت، دو مقوله ی مهم و اساسی از مقولات اجتماعی است. در نظر اوّلیّه چنین می نمایاند که این دو مقوله باید در جای دیگری از آن سخن رانده شود، نه در دعای «مکارم الاخلاق و مرضی الافعال»؛ امّا در این مکتب شاهدیم که حتّی ظلم و امنیّت را به لحاظ ریشه ای، باید در مسائل اخلاقی جست وجو نمود.

ظلم در مکتب دین «امَّ الرَّذائل»(2)  خوانده شده است و جرم و

خطای فراموش ناشدنی نام گرفته است که: «الظّلم جرم لاینسی»(3) . مؤمن

فردی است که:

«لایظلم و لایتأثم»(4)  

نه ستم روا می دارد و نه گِرد گناه می گردد.

به ما هشدار داده اند که:

«إیّاک و الظّلم فإنَّه یزول عمَّن تَظلمه و یبقی علیک»(5) .

«گِرد ظلم مَگَرد، چرا که نسبت به کسی که بر او ستم روا داشتی، برطرف می شود؛ امّا اثر آن بر تو می ماند.»

سرانجام این که ظلم، نعمت ها را زایل می کند که:

ص:83

«بالظّلم تزول النّعم»(1)  

«تنها به واسطه ستم است که نعمت ها از دست می روند.»

و سزاست که چنین رذیله ی اخلاقی در طرف مقابل، خوف آورد و بر کامش تلخی بنشاند و جویای امنیّت و شیرین کامیِ ناشی از آن باشد، چراکه:

«رفاهیة العیش فی الأمن»(2) .

«آسودگیِ زندگی تنها و تنها در پناه ایمنی است.»

و نعمتی دوست داشتنی تر از امنیّت و گواراتر از آن نیست که: «لا نعمة أهنأُ مِن الأمن»(3) .

به هرحال، در این بخش از دعا، از خدا خواستیم که محبّت، مودّت، اعتماد، دوستی، نیکی، یاری، حسن معاشرت و ایمنی و امنیّت به ما عطا فرماید. هر یک از این عوامل در جای خود نقش سازنده ای در زندگی فردی و اجتماعی ما دارد. متقابلا بنا به بیان امام معصوم، از اخلاق نکوهیده، مانند: دشمنی، حسد، سوءظن، عقوق، خذلان، رنگ به رنگ شدن و نان به نرخ روز خوردن، لباسی دیگر در بر گرفتن و راه ستم پیشه نمودن بگریزیم.

«اَللّهُمَّ صلِّ علی محمَّد و آله، وَ اجعل لی یدآ علی من ظلمنی و لسانآ علی مَن خاصَمَنی و ظَفرآ بِمَن عانَدَنی، وَ هبْ لی مَکرآ عَلی مَن کایدنی و قدرة علی مَن اضْطَهدنی و تَکذیبآ لِمَن قصبنی و سلامَة مِمَّن توعدّنی، و وفّقنی لطاعة من سدّدنی و متابعة مَن أرشدنی»

مطالب این بخش از کلام امام در نگاه اوّلیّه به دو قسمت تقسیم می شود: از نُه درخواست مطرح شده هفت مورد آن نسبت به کسانی است که هر یک به گونه ای برای فرد، خطرآفرین می باشند و انسان باید در قبال آن ها موضع داشته باشد. امّا دو مورد دیگر مربوط به کسانی است که فرد می تواند و باید از همراهیِ آنان بهره مند شود. به طور خلاصه هفت درخواست مذکور عبارتند از: قدرت در برابر ظلم، زبان گویا در قبال مخاصمه و رویارویی، پیروزی در مقابل دشمنی، طرح در مقابل مکر و حیله، قدرت در مقابل قهر و غلبه، توان ابطال در برابر زبان نکوهشگر، ایمنی در برابر تهدید.

امّا دو مورد پایانی عبارت است از: توفیق در پیروی در قبال رهنماییِ صحیح و استوار، متابعت از هدایتگر راستین.

برای فهم معنای این بخش باید معانی لغت های تخاصم، مکر، کید، اضطهاد، قصب (برای قسمت اوّل) و سداد و رشد

ص:84

(برای قسمت دوم) روشن گردد.

«آنان فکر کردند. خداوند هم کیفر مکرشان را به آنان داد. و خداوند، بهتر کسی است که کیفر مکر می دهد.»

و آن جا که سخن از مکر مردم است، معمولا معنی مذموم آن مورد نظر می باشد. اگر معنی تدبیر مخفی را لحاظ کنیم، اساسآ هر دو طرف را می گیرد؛ یعنی که فرد با طرح و نقشه می خواهد کاری انجام دهد و خدای متعال به تدبیری برتر با او مقابله می نماید.

به هرحال، امام سجّاد علیه السلام از خدا می خواهد که: به من توان تدبیری را ارزانی دار تا بتوانم در مقابل کسی که به من کید و حیله روا می دارد، ایستادگی نمایم و متقابلاً قدرت طرّاحی علیه او را داشته باشم.

کید به معنی حیله، مکر، بدسگالی، جنگ و از ریشه ی کاد به همین معانی است. وقتی هم به خدا نسبت داده می شود مراد از کید الله مجازات مکّاران از سوی خداوند، آن هم به وسیله مکر خود آنان است. این واژه به معنی زمینه سازی و اسباب چینی، دسیسه و تزویر و نیرنگ نیز به کار رفته است.

با این توضیحات معلوم می شود که چرا امام علیه السلام از خدای متعال برای رویارویی با کائد یعنی فرد فریب کار و نیرنگ باز، از خداوند، مکر یعنی تدبیر و طرح پنهان را طلب می نماید؛ یعنی دقیقآ ابزاری را از خدا می خواهد و سلاحی را طلب می کند که ویژگی آن بی اثرکردن سلاح طرف مقابل است. اگر با این دقّت و ریزبینی به مطلب امام علیه السلام دقّت شود، آن وقت انسان در جریان زندگی به خاطر ساده دلی و ساده لوحی دچار خسران و زیان و متحمّل ضربه از سوی مردم نادرست نخواهد شد. یعنی که خلاصه :

«فَمن اعتدی علیکم فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدی علیکم»(1)

«پس هرکسی که به شما تعدّی کرد، به تعدّی او پاسخ دهید، به مانند آنچه بر شما تعدّی روا داشته است.»

مؤمن ظلم نمی کند امّا منظلم (ظلم پذیر) هم نمی شود. این خود نشان شخصیّت والا و بالای فرد مؤمن است که ایمان هرگز از او عنصری ساده لوح و فریب پذیر نخواهد ساخت.

طلب می کند که آن بدگویی ها را باطل و بی اثر سازد. این نشان می دهد که به هر صورت شخصیّت فرد، از ناحیه ی این کار در خطر است. لذا باید آن را چاره نماید و نمی توان از کنار این مسأله بی هیچ چاره جویی گذشت.

قرآن مجید، یادآور این واقعیّت است. دقّت در ریشه ی این کلمه یعنی «وفق»، این حقیقت را می رساند که خدای متعال زمینه های وفق، تطبیق و انطباق را در تلاش فرد فراهم می آورد که این تلاش، نتیجه بخش و بر وفق هدف و غرض اوّلیّه صورت گیرد و سزاست که چنین زمینه سازی صرفآ از خدای متعال طلب شود.

مکر: دو مفهوم مورد اشاره در کلمه ی مکر را در روایات نیز می توان شاهد بود. آن جا که انسانی مکر پیشه کند و حیله ورزد و طرح باطلی را دنبال کند، مشمول روایاتی از این دست است که:

«إیّاک و المکر فإنَّ المکر لخُلقٌ ذمیم.»(1)

«از مکر بپرهیز، که مکر، رفتاری نکوهیده است.»

تا جایی که این مکر، آفت هوشمندی انسان می گردد که:

«آفة الذّکاء المکر»(2) .

«مکر، آفت هوشمندی است.»

رواست که انسان ها نسبت به اطرافیان خود بیدار باشند،وگرنه :

«مَن أمن المکر لقی الشّر»(3) .

«کسی که خود را از مکر در امان بداند (آمادگی برای پاسخ به آن نداشته باشد)، بد می بیند.»

آن جا که خداوند و مکر در این مقوله مطرح می گردد، اوّلا هیچ کس نباید از این تدبیر خداوندی غافل باشد که:

«مَن أمن مکر الله هلک»(4) .

«کسی که خود را از تدبیر خداندی در امان ببیند، نابود می شود.»

ثانیآ بداند که اگر بخواهد نسبت به مردم مکر ورزد، این عمل ناپسند پیش از همه دامن خود او را فرا خواهد گرفت که:

«مَن مکر بالنّاس ردّ الله سبحانه مکره فی عُنقه»(5) .

«هرکس با مردم مکر کند، خداوند سبحان، مکر او را به خودش باز می گرداند.»

چرا که مکر نسبت به مردم، گردن گیرِ خود انسان خواهد شد.

ص:88

رشد: در منطق دین، راه رُشد روشن است؛ چرا که:

(قَد تَبیَّن الرُّشد من الغی)(1) .

«راه رشد ا راه هلاک روشن شده است.»

این مردم اند که به سوء اختیار خویش حتی با دیدنِ راه رشد، آن را بر نمی گزینند:

(و ان یروا سبیل الرّشد لایتخذوه سبیلا)(2) .

«اگر راه رشد را بینند، آن راه را بر می گیرند.»

در مقابل این قرآن است که اگر به او روی آوریم، این پیام او را برگرفته ایم که:

(فلیستجیبُوا لی وَ لِیُؤمنُوا بی لَعَلَّهُم یرشدُون)(3) .

«پس باید به من پاسخ مثبت دهند، و باید به من ایمان آورند، باشد که به رشد برسند.»

آنان که به این هدایت پشت کنند هرگز راه نمای راستینی نخواهند یافت:

(و مَن یضلل فلن تجد له ولیًّا مرشدآ)(4) .

«هرکس را که خداوند گمراه کند (یعنی به سبب کفران نعمت های عمدی مکرّر، خود را گرفتار خذلان الهی کند)، هرگز برای او، ولیّ مرشدی نمی یابی.»

پیامبران خدا جز راه رشد نمی نمایانند:

(ما اهدیکم إلّا سبیل الرّشاد)(5) .

«من شما را راه نمی نمایم، مگربه سوی راه رشد.»

آنان که سر در پی این راه نهاده و راهنماییِ پیامبران خدا را به گوش جان پذیرند و بر آن مسیر گام گذارند، در منطق دین (أُولئِکَ هُمُ الرّاشِدُونَ)(6)  خوانده شده اند.

هم اینان اند که همواره در جست وجوی این راه رشدند که:

ص:89

(رَبَّنا آتِنا مِن لَدُنکَ رَحمة وَ هَیّئ لَنا من أمرنا رشدا)(1) .

«خدایا! به ما از جانب خود رحمت فرست، و برای ما در کارمان، رشد مهیّا ساز.»

«اَللّهُمَّ صَلِّ علی محمَّد و آله، وَ سدّدنی لان أُعارض من غَشّنی بالنُصح، و اجزیَ مَن هجرنی بالبرّ، و اثیب مَن حرمنی بالبذل، و أُکافی مَن قطعنی بالصّلة، و أُخالف مَن اغتابنی إلی حُسن الذّکر، و أن اشکر الحسنة و أُغضی عن السَّیِّئة.»

روح حاکم بر این بخش از دعا، تدارک شخصیّتی والا و انسانیِ بزرگوار، از راه پرورش های اخلاقی و تقویت صفت های پسندیده می باشد؛ به این معنی که انسان به گونه ای تربیت شود که در مواجهه با بدی ها خوبی پیشه کند. به راستی اگر انسانی بتواند آگاهانه و از سر تدبیر، خیانت را با مهربانی و نصیحت و جانب داری، ترک و دوری را با نیکویی، تحریم را با بذل و بخشش، قطع رابطه ی خویشان را با صله ی رَحِم و سرانجام، غیبت را با ذکر خیر پاسخ گوید، چه دنیایی پیش رو داریم؟ اساسآ اگر کسی به گونه ای شخصیّت خود را شکل دهد که سپاس گزار نیکویی ها و چشم پوش از بدی ها و پلیدی ها باشد، آیا زندگی را، هم برای خود و هم برای اطرافیانش شیرین نمی کند؟

این شخصیّت را با فردی مقایسه کنیم که خون را با خون، بدی را با بدی، ستم را با ظلمی افزون تر، ناجوانمردی را با ناجوانمردی بدتر و خلاصه هر کار ناپسندی را با ناپسندی افزون تری پاسخ می دهد. به راستی در مقایسه ی بین این دو نفر، کدام یک آسوده تر زندگی می کنند و اطرافیان کدام یک، آسیب ناپذیرتر از رفتار هر یک از آن دو هستند؟ رواست که کدام شخص و شخصیّت در جامعه ی انسانی رواج و اوج گیرد؟ قطعآ عقل سالم راه و رسم اوّلی را توصیه می کند.

صد البتّه که این نه بدان معنی است که واقعیّات فردی و اجتماعیی نادیده گرفته شود و همه جا منش صلح کل پیشه گردد؛ بلکه این کار صرفآ با توجّه به واقعیّت «الإنسان عبید الإحسان» و در راستای احیای منش «سبقت رحمته غضبه» صورت می گیرد. انسان به هر حال مقهور عاطفه و مهربانی است، هر چند که طاغی و سرکش باشد. خدای متعال نیز دامن رحمتش بر گستره ی غضبش سبقت گرفته است.

اگر چنین روحیّه ای در مردم جامعه ای شکل گیرد و مردم از مقابله به مثل _ به ویژه در مقولاتی از این ردیف _ پرهیر نمایند، جوّ تفاهم و دوستی، به مرور در میان مردم رایج می شود، عطر این همدلی فضای شهر و دیارشان را خواهد گرفت. آنگاه قواعد و قوانین جنگل که به زورمداری بها داده و تنها و تنها آن منطق را ترویج می کند، رفته رفته جایگاه خود را در جامعه ی انسانی به فضای مهربانی و تحمّل و چشم پوشی از خطاها و خلاصه آرامش خاطر خواهد داد.

این همان روحیّه ای است که قرآن مجید با آیاتی نظیر (و إذا مرّوا باللّغو مرّوا کرامآ)(2)  (و إذا خاطبَهُم الجاهلُونَ قالوا سلامآ)(3)  در صدد تدارک آن است.

ص:90

این همان شخصیّت والایی است که اسلام در صدد القای آن به فرد مسلمان است که: (وَ الکاظمین الغَیظ و العافین عَنِ النّاس)(1)  و در خطاب درس آموز به پیامبر

گران قدر اسلام آمده است: (فاعف عنهُم وَ استَغفر لَهُم وَ شاورهُم فی الأمر)(2) .

مقصود از ذکر این مطالب، بی تفاوتی و پذیرش ذلّت و خفّت و یا ظلم پذیری و واکنش های منفی از این ردیف نیست. اصل «فَمَن اعتدی علیکم فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدی علیکم»(3)  همچنان معتبر است. می دانیم که در همه جا، گریز از اعتدال و گرایش

یک جانبه و نگرش های یک بعدی، آفتی است که به جان حقایق اعتقادی و به تَبع آن واقعیّت های رفتاری انسان ها افتاده و آن ها را از پای درمی آورد. مهم آن است که با تدارک شخصیّتی آن چنان و با تحمّلی گسترده، در عین حال آن جا که ضرورت انکارناپذیر «مقابله به مثل» پیش آید، از اِعمال آن عاجز نباشیم، ضمن آن که هرگز اصل را بر انتقام جویی و تلافی و قصاص نگذاریم.

«اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی محمَّد وَ آله؛ وَ حَلّنی بِحلیة الصّالحین و ألْبسنی زینة المتّقین، فی بسط العدل، و کظم الغیظ، و اطفاء النّائرة، و ضمّ أهل الفرقة، و إصلاح ذات البین، و افشاء العارفة، و ستر العائبة، و لین العریکة، و خفض الجناح، و حُسن السّیرة، و سکون الریح، و طیب المخالقة، و السّبق إلَی الفضیلَة، و ایثار التّفضّل، و ترک التّعییر، و الافضال علی غیر المحِقّ، و القول بالحقّ و ان عزّ، و استقلال الخیر و ان کثر من قولی و فعلی. و أکمل ذلکَ لی بِدَوام الطّاعة و لزُوم الجماعة، و رفض أهل البدع و مستعملی الرّأی المخترع.»

(وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَملُوا الصّالحات لنُدخلَنّهُم فی الصّالحین)(1)

«و کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، به یقین آنها را در زمره صالحان می آوریم.»

آن گاه از زبان پیامبرانی چون ابراهیم و سلیمان و یونس :می فرماید :

(رَبِّ هَبْ لی حکمآ وَ الحقنی بِالصّالحین)(2)

«خدایا! به من حکم ببخش، و مرا به صالحان ملحق ساز.»

(وَ ادْخلنی بِرَحمتک فی عبادک الصّالحین)(3)

«و به رحمت خود، مرا ددر زمره بندگان صالح خود در آور.»

(فاجتباه ربّه فَجَعلهُ مِنَ الصّالحین)(4)

«خدایش او را برگزید و در زمره صالحان قرار داد.»

چنین است که صالحین در منطق قرآن در ردیف پیامبران، صدّیقین و شهدایی قرار گرفته اند که جملگی متنعّم به نعمت های الاهی هستند :

(فَأُولئِکَ مَعَ الَّذینَ أنعَمَ الله عَلیهم مِنَ النَّبیّین و الصّدّیقین و الشُّهداء و الصّالحین)(5)

«اینان، همراه اند با کسانی که خداوند به آنها نعمت داده، یعنی پیامبران، صدّیقان، شهدا، صالحان.»

از این روی، خدای متعال به مصداق (و هو یتولّی الصّالحین)(6)  خود متکفّل امور

صالحین است که این جایگاهی بس رفیع است.

آنان را دوست دارد:

(فَإنَّ الله یُحِبُّ الم_ُتَّقین)(1) .

«به راستی، خداوند، اهل تقوا را دوست دارد.»

اوست که آنان را به درستی می شناسد:

(وَ الله علیمٌ بالمتَّقین)(2) .

«و خداوند، نسبت به اهل تقوا، دانا است.»

و بهشت جاودانه ی خود را برای آنان آماده نموده است؛

همان بهشتی که:

(عرضها السَّماوات وَ الاْرض أُعِدَّت لِلمتَّقین)(3) .

«عرض آن (بهشت) به اندازه آسمان ها و زمین است که برای اهل تقوا مهیّا شده است.»

تنها پذیرای اعمال آنان است:

(إنَّما یتقبّل الله مِنَ المتَّقین)(4) .

«خداوند، (کار خیر را) تنها از اهل تقوا می پذیرد.»

و قرآنش هدایت و پند برای متّقین است:

(هدیً وَ مَوعظة للمتَّقین)(5) .

«(قرآن) هدایت و اندرز برای اهل تقوا است.»

و سرانجام نیز در برپایی حکومت صالحان، جهان به کام متّقین خواهد شد که (وَ العاقبةُ لِلمتَّقین)(6) .

حال که ترسیم زیبای قرآن از دو شخصیّت قرآنی صالح و متّقی را دیدیم، به کلام امام سجّاد علیه السلام توجّهی دوباره می کنیم که چگونه از خداوند می خواهد تا به زینت صالحین و متّقین آراسته گردد.

ص:93

نکته ی بعدی آن است که حضرت سجّاد علیه السلام قرارگرفتن در زمره ی این دو گروه را برای خود، به عنوان زیور و آرایشی بیرونی، از خداوند متعال می خواهد، کنایه از این که علاوه بر درون پاک و بی آلایش، آرایش ظاهری نیز _ آن جا که نمایانگر آن درون نورانی است _ خود ارزشی والاست.

نکته ی سوم این که با دقّت در 22 ویژگی که امام علیه السلام برای این دو گروه (صالحین و متّقین) برشمرده است، آمیزه ی شگرفی از مسائل اعتقادی، اخلاقی، فردی، اجتماعی و رفتاری و نیز موضع گیری در قبال ناراستی ها و عوامل تهدیدکننده ی اصالت های مکتبی به چشم می خورد.

این همه عناوین متعدّد، آن گاه اهمّیّت افزون تری می یابد که ببینیم آن حضرت این مسائل را در دلِ بخشی از دعای «مکارم الأخلاق و مرضی الأفعال» یعنی در مقوله ی اخلاق بیان داشته است. در اینجا بار دیگر گستره ی فراگیر اخلاق را در مکتب دین شاهد هستیم. مثلا «فرونشاندن آتش فتنه» در کنار «فروبردن خشم» نشسته است که اوّلی اخلاق اجتماعی و دومی رفتار فردی است. نیز: «تلاش در برقراری دوستی مجدّد میان اشخاص» _ که امری اجتماعی و در راستای تقویت بنیان های اجتماعی است _ همراه با «فروتنی» بیان شده که امری شخصی و از جمله اخلاق پسندیده ی فردی است.

توجّه به این عناوین می تواند نقش اساسی در اصلاح ساختار فکری و اعتقادی فرد را همراه با اصلاح عملکردهای او تدارک نماید. این همان ضرورت انکارناپذیری است که ابنای بشر برای زیستن انسانی خود به مفهوم کامل کلمه به آن نیازمندند. واگذاری هر یک از این دو، کار را به انجام نمی رساند و یکی از دو بال مورد نیاز برای پرواز در آسمان زندگی و حرکت در مسیر آگاهی و ترقّی را از انسان می ستاند؛ چرا که هرگز نمی توان به اعتقاد بدون اثرگذاری در اخلاق و رفتار اعتماد کرد یا به اخلاق بی توجّه به ضرورت برخورداری آن از پشتوانه ی قوی اعتقادی و فکری تکیه نمود.

مفاهیم گسترده ی واژه هایی چون «عدل»، «حسن سیرت»، «دوام بندگی»، «همراهی با جمع» و ... از چنان جامعیّتی برخوردار است که پرداختن به هر یک از آن ها تفصیلی ویژه می طلبد و چه بسا که روند نگرش عمومی به دعا را مختل نماید؛ امّا به هر صورت در حدّ ضرورت و با توجّه به نکته ی بالا، می کوشیم تا ثمره ی بیان امام علیه السلام در توضیح روش و منش فرد صالح و متّقی به گونه ای روشن به دست داده شود تا آنان که می خواهند این لباس زیبا را بر تنِ جان خود کنند و به این زیور آراسته گردند، راه یابند و توشه برگیرند.

ارزش والای گسترش و اقامه ی عدل در تمامی حوزه ها برای انسان روشن می شود.

بدین روی، فرد متعهّد به مکتب اسلام و پای بند به ارزش های شیعی، باید همواره خود را در این میدان حسّاس، مسؤول بداند، از کوچک ترین حوزه ها این عدل گستری را آغاز کند و در حدّ توان خود با منطق روشن و منش استوار، به گسترش آن در حوزه های دیگری روی آورد.

این مهم جز با تدارک این روحیه (گریز از ظلم و تلاش در راه برقراری عدل در تمامی عرصه ها) در عمق جان فرد امکان پذیر نیست. این کار را باید از حوزه های کوچک و تا سر حدّ امکان نزدیک به خود آغاز نمود. بسا کاستی ها که انسان در این زمینه دارد و آگاهانه یا ناخودآگاه، به محض رویارویی با واژه ی عدل، آن را از دیگران و در حوزه های گسترده طلب می کند، حال آن که باید این مهم را ابتدا در خود و سپس در شعاع نزدیک به خود جست وجو کند.

اگر چنان کرد و چنین شد، آن گاه این روحیه در او شکل و نضج می گیرد. و چنین انسان والایی در هیچ یک از عرصه های فردی و اجتماعی جز به عدل نمی اندیشد و جز به عدل رفتار نخواهد کرد.

«عِند غلبة الغیظ و الغَضَب یُختبر حلم الحلماء»(1) .

«در هنگام غلبه خشم و غضب است که حلم (خردورزی و خود نگهداری) افراد حلیم، آزموده می شود.»

بد نیست بدانیم آن جا که این مهار یا فرونشاندن به عنوان یک ارزش در قاموس فرد مطرح نباشد، چنین شخصی جز با انتقام جویی آرام نخواهد گرفت و گویی تنها با این حالت است که آتش غیظ در نهاد فرد فرو می نشیند؛ امّا امام علی علیه السلام در جمله ی کوتاه «مَن خاف الله لم یشف غیظه»(2)  کنترل این روحیه ی انتقام جویی برای خوابانیدن

شعله های سرکش غیظ و غضب را ثمره ی خوف از خدای متعال می داند.

آن کس که خوف خداوندی را در دل داشته باشد، نه با انتقام جویی بلکه با فروبردن خشم (کظم غیظ) این آتش سرکش را فرو می نشاند.

از سوی دیگر، باید توجّه داشت کنترل این طغیان نفس، چه بسا انسان را از درگیرشدن در معرکه هایی به مراتب هولناک تر محفوظ می دارد؛ زیرا که فروبردن خشم مثلا در یک نزاع، قاعدتآ موجبات آرام شدن طرف مقابل را فراهم می آورد؛ حال آن که اظهار خشم این حالت را تشدید نموده کار را به مراحل سخت تر می کشاند. پس بهتر آن که انسان رنج تحمّل و فروبردن خشم را به خود هموار سازد، تا از ورود در مرحله ای سخت تر و خطرناک تر مصون بماند. این همان حقیقتی است که امیرالمؤمنین علیه السلام این چنین بدان اشاره می فرماید :

«کَم من غیظ تُجرِّعَ مخافَة ما هُو أشدُّ منه.»(3)

«بسا خشم هایی که فرو می خورند، مبادا که پس از آن، وضعی بدتر پیش آید.»

در آموزش های دینی، انتقام جویی و غیظ ورزی، از جمله عواملی یادشده که می تواند موجبات رسوایی انسان را به بار آورد. لذا با هشدار اکید، مؤمنان مخاطب این کلام پیشوایشان مولا علی علیه السلام قرار گرفته اند که :

«لاتفضحوا أنفسَکُم لتشفوا غیظُکم؛ و ان جَهلَ علیکم جاهلٌ، فلیسَعهُ حلمُکُم.»(4)

«خود را رسوا مکنید تا خشم خود را فرو نشانید، اگرچه جاهلی در برابر شما به شیوه ای غیر عاقلانه عمل کند، که در آن حال باید حلم شما آن را در بر گیرد.»

یعنی که باید با مددخواهی از حلم و بردباری، به مقابله با غیظ و غضب برخاست و هرگز راه انتقام را انتخاب ننمود.

دقّت در همین ترسیم زیبا که در بیان قرآن مجید و کلام امام علی علیه السلام از چهره ی انسان های فروبرنده ی خشم به عمل آمده است، به خوبی تعبیر امام سجّاد علیه السلام را گویا می نماید که حضرتش از آن به عنوان زینت پارسایان و زیور پاکان یاد

ص:96

نمودند.

در مورد غیظ چند مطلب دیگر نیز دانستنی است :

الف. راغب اصفهانی در مفردات در مورد کلمه ی غیظ گوید:

«إذا وُصف الله سبحانه بِه فإنَّه یُراد به الانتقام»

«آن گاه که خداوند متعال به این صفت خوانده شود، مراد از آن منتقم بودن حق متعال است.»

و مراد از غائظ که یک بار در قرآن مجید به صورت جمع آمده که (إنَّهُم لَنا لَغائظون)(1)  همان انتقام گیری است. (این آیه از زبان فرعون است که یاران حضرت

موسی علیه السلام را گروهی اندک و بی مقدار شمرده و عملکرد آنان را موجب انتقام جوییِ نظام فرعونی از ایشان می داند.)

ب. خشم گرفتن به مردم همواره نارواست؛ امّا نارواتر از همیشه آن گاه است که انسان بر کسی خشم گیرد که او توان مقابله نداشته باشد. مولی الموحّدین علی علیه السلام پی آمد چنین عمل نادرستی را مُردن و رنج بردن و ماندن در آن حال خشمناکی برمی شمرد و می فرماید:

«من اغتاظ علی من لا یقدر علیه مات بغیظه»(2) .

«کسی که خشم مرزد نسبت به کسی که توان مقابله با او ندارد، با خشم خود می میرد.»

از این حالت در قرآن مجید به عنوان سرزنش و تنبیه یاد شده، آن جا که می فرماید:

(قُل مُوتوا بغیظکم)(3) .

«بگو: به خشم خود بمیرید.»

خلاصه آن که بدترین نوع خشم گیری و غیظ و غضب، خشم بر کسی است که او را یارایِ رویارویی نیست.

ج. چه بسا اتّفاق می افتد که انسان خشمگین، پس از فرونشستن خشم و به خود آمدن، از طرف مقابل خود عذرخواهی می کند. حال که چنین است، چه بهتر که اساسآ زمینه ها و مقدماتِ کشاننده به سرمنزل خشم را خود در اختیار گرفته و کنترل کند تا نیازی به این سرافکندگی و شرمگینی در پوزش طلبی نباشد. امام علی علیه السلام در این زمینه می فرماید: «لایقوم عزّ الغضب بذُلّ الاعتذار»(4) ؛ عزّت صوری خشم با خواریِ

معذرت خواهی برابری نمی نماید.

د. غیظ و غضب آن جا رواست که پای اعتقاد به خدا در میان است و انسان در پیش روی، دشمنان سوگندخورده علیه خداوند را دارد. فرهنگ اعتقادی گاه می طلبد که انسان این خشم را بر سر دشمن آن فرهنگ فروریزد. بدیهی

ص:97

است که این کار، آن جا رواست که دشمن به میدان رویارویی و کارزار آمده باشد. وگرنه وقتی در میدان نیست و تلاشی در تقابل ندارد، مشمول این خشم ورزیدن و اقدام نخواهد بود؛ هر چند که دشمن باشد. پیامبر صلی الله علیه و آله در وصف محمّدبن ابی بکر، سال ها پیش از تولّد او می فرمایند :

«یجعله الله غیظآ علی الکافرین و المنافقین»(1) .

«خداوند، او را مایه خشم کافران و منافقان قرار می دهد.»

امام صادق علیه السلام در دعای بعد از نماز خود نسبت به زوّار امام حسین علیه السلام توصیفاتی بیان می دارد. از جمله ویژگی های آن ها به این خصوصیّت اشاره می فرماید که آنان برای شادی پیامبر تو و فرمان بریِ ما و «غیظآ ادخلوه علی عدوّنا» و پی جویی رضای تو با این اعمال، به این زیارت دست یازیده اند(2) ؛ یعنی فروریختن خشم، تنها بر دشمنان

خدا و پیامبر و خاندانش و در ساحت دفاع از فرهنگ دین در مقابل تعرّض روا می باشد.

ه_. کظم غیظ، در فرهنگ روایات آن جا ارزش والایی تلقّی شده که انسان امکان کاربرد غیظ و غضب و توان شدّت عمل و مقابله و انتقام جویی را داشته باشد و با این همه، زمام اختیار خود را به دست غضب نسپارد؛ بلکه آن را مهار نماید و الّا فرد ضعیف النّفسی که قدرت مقابله ندارد، فروبردن خشمش در چنین مرتبه ای جای ندارد. در روایات فراوانی این مسأله مورد تأکید قرار گرفته که: «مَن کظم غیظآ و هو یقدر علی امضائه»(3)  «مَن کظم غیظآ و هو یقدر علی انفاذه»(4) . مَثَل اعلای این نحوه ی فروبردن خشم

را می توان در برخوردهای کریمانه ائمه معصومین علیهم السلام با زشت ترین رفتارهای دشمنانِشان دید.

و. در فرهنگ روایات اهل البیت علیهم السلام «چشم دوختن به دارایی های دیگران»، از جمله عوامل مهمّ بروز حالت غیظ و غضب در انسان بیان شده است. سرّ این مطلب روشن است؛ چرا که انسان غیر متّقی با دیدن آن دارایی ها و ملاحظه ی وضعیّت خود که فاقد آن هاست، ناخودآگاه به حالت خشم و غضب کشانیده می شود. لذا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در توضیح آیه ی (وَ لا تمدّنّ عینیک إلی ما متّعنا به أزواجآ منهم زهرة الحیاة الدّنیا)(5)  فرمودند:

«... من اتّبع بصره ما فی أیدی النّاس، طال همّه و لم یشف غیظه»(6) .

«کسی که چشم بدوزن به آنچه در دست مردم است، گرفتاریِ او به درازا می کشد و خشم او فرو نمی نشیند.»

ص:98

پس بجاست که انسان از این مقدّمه که درنهایت، وی را به آن مهلکه می کشاند، خود را دور نگه دارد.

ز. در روایات برای فروبرنده ی خشم، پاداش های دنیوی و اخروی فراوانی ذکر شده است که از آن میان به پنج موضوع اشاره می نماییم :

1_ فروبرنده ی خشم اجر شهید دارد:  

«مَن کظم غیظآ وَ هُوَ قادر علی انفاذه و حلم عنه، أعطاه الله أجر شهید»(1) .

«کسی که خشم خود را فرو خورد _ در حالی که قدرت بر اجرای آن دارد _ و نسبت به آن حلم می ورزد، خداوند به او پاداش شهید دارد.»

2_ خداوند، فروبرنده ی خشم را عزّت دوسرا می بخشد:

«ما من عبد کظم غیظآ إلّا زاده الله عزّ و جلّ عزًّا فی الدُّنیا وَ الآخرة»(2) .

«هیچ کس نیست که خشم خود را فرو خورد، مگر این که خدای عزّوجلّ، عزّت او را در دنیا و آخرت می افزاید.»

3_ فروبرنده ی خشم، ایمانی روزافزون می یابد :

«مَن کظم غیظآ ملأ الله جوفه ایمانآ»(3) .

«کسی که خشم خود را فرو خورد، خداوند، دون او را پر از ایمان می سازد.»

4_ فروبرنده ی خشم _ به ویژه در ماه رمضان _ مشمول غفران خداوندی است :

«مَن کظم فیه غیظه غفر الله لَه»(4) .

«کس یکه در آن ماه، خشم خود را فرو خورد، خداوند او را می آمرزد.»

5_ فروبرنده ی خشم، جایگاه در بهشت دارد:

«مَن صبر علی الظّلم و کظم غیظه... کان ممَّن یدخله الله الجنَّة»(5) .

«کسی که بر ظلم صبر کندو خشم خود را فرو خورد... از آنانی ست که خداوند به بهشت درآورد.»

حُسن ختام این بخش را حدیثی زیبا از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم قرار می دهیم که فرمودند :

«مِن أحب السَّبیل إلی الله عزَّ وَ جلَّ جرعتان: جرعة غیظ یردّها بحلم، و جرعة مصیبة یردّها بصبر.»(6)

ص:99

«در شمار بهترین جرعه ها نزد خدای عزّوجلّ، دو جرعه است: جرعه خشمی که انسان آن را به حلم برگرداند، و جرعه مصیبتی که آن را به صبر بازگرداند.»

از دوست داشتنی ترین راه ها که به خدای جهان منتهی می شود، نوشیدن دو جرعه ناگوار است: فروبردن غیظ و غضب به آب حلم و بردباری و فرونشاندن رنج مصیبت به آب شکیبایی.

امید که همگان توان تحمّل چنین سختی ها را، با انگیزه ی اطاعت از خدای جهان و سرسپردن در صراط قویم او_ یعنی اسلام _ و پیروی از رهنمودهای پیشوایان گرامی آن داشته باشیم.

«ای مردم! هواپرستی و بدعت گرایی، آغاز وقوع فتنه در ارکان جامعه می باشد.»

این آتش خانمان سوز به تعبیر تفصیلی امام علی علیه السلام می تواند در زمینه های مختلف شعله گیرد. آن جا که حضرتش به استناد آیاتی از قرآن مجید، فتنه را در عرصه های کفر، عذاب، محبّت مال و اولاد و مرض برمی شمارند.(1)

در تعبیری دیگر از آن حضرت می بینیم که با اصلاح بیان فردی که می گفت: اَللّهُمَّ إنّ ی أعُوذ بِکَ مِن الفتنة، به او یادآور شدند که بگو: «اَللّهُمَّ إنّ ی أعُوذُ بِکَ مِن مضلّات الفتن» یعنی که فتنه های گمراه کننده ای در مسیر زندگی انسان ها به بار می آید که باید از خطر آن به خدای بزرگ پناهنده شوند.(2)

در منطق امام علی علیه السلام آنان که تقوی پیشه کنند، از فتنه ها رهانیده خواهند شد، آن جا که می فرماید :

«اعلموا انَّه مَن یتَّق الله یجعل لَهُ مَخرجآ مِنَ الفتن و نورآ مِنَ الظُّلم.»(3)

«بدانید! کسی که تقوای خدا در پیش گیرد، خداوند برای او، راه خروج از فتنه ها و نوری از تاریکی ها قرار می دهد.»

باید در مواجهه با امواج این فتنه ها، کشتی نجات را یافت و در آن جای گرفت که :

«أیُّهَا النّاس شقوا أمواج الفتن بسُفُن النَّجاة.»(4)

«ای مردم! امواج فتنه ها را با کشتی های نجات درهم بشکنید.»

در رویارویی با آتش فتنه ها که به تعبیر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم انسان مؤمن را ظرف یک روز به دایره ی کفر می کشاند، باید به حفظ خداوندی و علم الاهی پناه برد که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«ستکون فتن یصبح الرّجل مؤمنآ و یمسی کافرآ إلّا مَن أحیاه الله تعالی بالعلم.»(5)

«به زودی فتنه هایی روی خواهد داد که فرد، صبح با ایمان است و شب کافر؛ مگر کسی که خدای تعالی او را به علم، زنده بدارد.»

حال اگر کسی آتش را بیفروزد، خود در آن خواهد سوخت. به فرموده ی امام علی علیه السلام :

«مَن شبّ نار الفتنة کان وقودآ لها.»(6)

ص:101

«کسی که آتش فتنه برافروزد، خود، آتش زنه آن خواهد بود.»

این جاست که «اطفاء النائرة» نقش خود را آشکار می سازد؛ بدین معنی که انسان در خود، رسالت فرونشاندن فتنه را در تمام عرصه ها _ اعمّ از فردی و اجتماعی، عقیدتی و عملی، دنیوی و اخروی، سیاسی و اقتصادی، عاطفی و انسانی و... _ احساس نماید. این خود، از یک طرف بینش عمیق و نافذی را می طلبد. امّا از سوی دیگر، تعهّد و تلاش و کار را می باید که در پناه این علم و عمل، انسان به اطفاء نائره بپردازد؛ فضای جامعه را از کدورت و تاری و ابهام فتنه پاک سازد و آرامش را جای گزین آن نماید. پس وای بر آنان که نه تنها فتنه فرو نمی نشانند که خود با کارهای خویش، آتش فتنه به راه انداخته و بر آن دامن می زنند! اینان باید بدانند که :

«یهلک فی لهب الفتنة المؤمن و یَسلَم فیها غیر المسلم.»(1)

«در لهیب آتش فتنه، مؤمن هلاک می شود. و غیر مسلمان در آن سالم می ماند.»

مؤمنان در آتش این فتنه می سوزند و غیرمؤمنان جان سالم به در می برند. پس رواست که تا حدّ امکان، در فرونشاندن آتش فتنه بکوشیم.

(إنَّ فرعون علا فی الأرض وَ جَعَلَ أهلها شیعآ یستضعفُ طائفةً منهم...)(1)

«فرعون، در زمین برتری می جست، و مردم را به گروه هایی تقسیم کرده بود. او گروهی را به ضعف کشانده بود...»

فرعون زمینه ی تحقّق آن سرکشی و طغیان و گسترانیدن بساط حکومت ظالمانه ی خود را با ایجاد تفرقه و استضعاف بنی اسرائیل از این راه فراهم آورد.

قرآن مجید، مردمی را که راه تفرقه می پیمایند و گروه گرایی را در حرکت های اجتماعی خود اصل قرار می دهند، مادام که با آن منش و روش باشند، فاقد کارآیی لازم می داند. از این رو، می فرماید :

(إنَّ الَّذینَ فرقوا دینهم و کانُوا شیعآ لستَ منهم فی شیء، إنَّما أمرهم إلَی الله، ثُمَّ یُنبِّئهم بِما کانُوا یَعمَلونَ)(2)

«آنان که دین خدا را فرقه فرقه کردند و چند گروه بودند، تو با آنها کاری نداری. امر آنها موکول به خداست، سپس به آنها خبر می دهد که چه کارهایی می کردند.»

سرانجام چنین مردمی با خداست که به آنان ثمره ی رفتار ناروایشان را خواهد فهمانید.

قرآن مجید در این مقوله پا را فراتر نهاده، تفرقه و جدایی را راه و رسم مشرکین می شمارد و می فرماید :

(وَ لا تکُونوا مِنَ المشرکین مِنَ الَّذینَ فرَّقوا دینهم و کانوا شیعآ، کل حزب بما لدیهم فرحون)(3)

«و از مشرکان نباشید، از کسانی که دین خود را فرقه فرقه کردند و چند گروه بودند. هر گروهی به آنچه دارند، دلخوش اند.»

قسمت اخیر آیه نشان میدهد که چه بسا انسان با توجیهاتی عمل ناروای جدایی را منطقی جلوه دهد و به آن دل شاد گردد.

در داستان میقات حضرت موسی علیه السلام و ادامه ی آن از سی روز به چهل روز و پیدایش سامری و دیگر قضایای مربوطه، قرآن از زبان حضرت هارون خطاب به موسی علیهما السلام در بیان علّت نگرانی نسبت به وقایعِ پیش آمده می فرماید :

(إنِّ ی خَشیتُ أنَ تَقول فرّقت بین بنیإسرائیل وَ لم ترقب قولی)(4)

«من ترسیدم که بگویی بنی اسرائیل را چند فرقه کرده ای و به سخن من توجه نداشته ای.»

هارون احتمال می داد موضوع پدیده ی تفرقه، آن چنان حضرت موسی علیه السلام را عصبانی و نگران نماید که اساسآ به دیگر سخنان برادرش توجّه چندانی ننماید.

با عنایت به مسائل مطرح شده در این آیات، حکمت هشدارهای اکید قرآن به مسلمانان را در این باب بهتر

ص:103

درمی یابیم، آن جا که می فرماید :

(وَ لاتکونوا کَالَّذینَ تفرّقوا و اختلفوا مِن بعد ما جائَهُم البیّنات)(1)

«و مانند کسانی مباشید که پس از آن که بیّنات به آنها رسید، تفرقه و اختلاف را پذیرا شدند.»

(وَ لاتتبعوا السّبل فتفرّق بکُم عن سبیله)(2)

«و از راه ها (ی دیگر، غیر از صراط مستقیم) پیروی مکنید، که شما را از راه او (خدا) جدا و دور می سازند.»

(و اعتصموا بِحبلِ الله جمیعآ وَ لاتفرَّقُوا)(3)

«همگی به رشته (استوار) الهی چنگ بزنید و پراکنده مشوید.»

در بیانی دیگر هدف مشترک پیامبرانی از قبیل: نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و پیامبر اکرم علیهم صلوات الله را به مصداق (أن أقیموا الدّین و لاتتفرّقوا فیه)(4)  بر پایه ی دین

و گریز از تفرقه عنوان می نماید.

لازم به ذکر است که چه بسا در پاره ای اوقات، حتّی مقدّسات دست آویز این تفرقه اندازی قرار گیرد. از این رو، ضروری است که انسان همواره با بینش لازم با مسائل روبه رو گردد، مبادا که از رهگذر مسائل والای دین، به پرتگاه سقوط نماید. داستان مسجد ضرار در قرآن مجید و بررسی تاریخ احداث آن هشداری روشن در این باب است. قرآن تصریح اکید دارد:

(وَ الَّذینَ اتَّخذوا مسجدآ ضرارآ و کفرآ و تفریقآ بین المؤمنینَ وَ ارصادآ لمن حارب الله و رسوله)(5) .

«و کسانی که مسجدی برای زیان زدن (به مؤمنان) و کفر و جدایی انداختن میان مؤمنان برگرفتند، برای این که کمینگاهی باشد برای آنها که با خدا و رسول سرِ جنگ دارند.»

این بیان نشان می دهد که چه بسا ممکن است در پناه مسائل و مقدّسات دین، با ایجاد تفرقه و چنددستگی، سرانجام در جهت کوبیدن حقایق دین و نبرد با خدا و رسول موضع گیری شود.

به همین مختصر در بیان نظرگاه قرآن نسبت به پدیده ی مخرّب تفرقه بسنده می کنیم. اینک از دیدگاه ی دیگر به مسأله می نگریم. مگر نه این است که در نهضت جهانی امام عصر علیه السلام راه این جدایی ها بسته شده و به مصداق جمله ی «أین

ص:104

جامع الکلمة علی التَّقوی»(1)  در مردم به محوریّت تقوی گِرد حضرتش جمع می شوند؟ مگر نه این

است که شب های ماه مبارک رمضان به زبان دعا، ظهور آن حضرت را از خدای متعال طلب می کنیم و می گوییم :

«اَللّهُمَّ المُم به شعثنا و اشعب به صدعنا و ارتق به فتقنا»(2)

«خدایا! پراکندگی های ما را به دست او، به سامان آور، و گسستگی ما را بدو پیوسته کن و جدایی های مان را به برکتش به نزدیکی رسان.»

مگر حضرتش را این گونه درود نمی فرستیم که :

«السَّلام عَلی مهدی الأمَم و جامع الکلم»(3)

«سلام بر مهدی امّت ها و گردآورنده عقیده ها (و صاحبان آنها).»

مگر نه این است که او چاره ساز بلاهایی چون شعث (پراکندگی)، صدع (تفرقه و شکاف)، فتق (پارگی و شکاف در جامعه) می باشد؟ در این صورت، شیعه ی او در غیبتش باید که گام گذارِ چنین راهی باشد و تمامی تلاش خود را به کار گیرد که با الهام از کلام پیشوای خود امام سجّاد علیه السلام در «ضمّ أهل الفرقة» تلاشی پیگیر داشته باشد، خود راه جدایی نپیماید و دیگران را هم که صف جدا کرده اند، به راه بیاورد و با تمام وجود بداند که :

«إیّاکم و الفرقة، فإن الشاذّ عن أهل الحق للشیطان، کما أن الشاذّ من الغنم للذئب.»(4)

«از تفرقه بپرهیزید، چرا که افرادِ پراکنده از اهل حق برای شیطان (طعمه ابلیس) هستند، چنان که گوسفندهای جدا از گلّه،طعمه گرگ می شوند.»

جداشدن از صف مسلمانان راستین، قرار گرفتن در مسیر شیطان است. آن سان که گوسپندِ جداشده از گلّه و به دور افتاده از شبان و پاسبان خوراک گرگ بیابان می شود، انسانِ راه جداکرده از حق نیز سرانجام صید شیطان خواهد شد.(5)

«اوصیکُما و جمیع ولدی وَ أهلی و مَن بلغه کتابی بتقوی الله و نظم أمرکم و صلاح ذات بینکم، فإنّ ی سمعت جدّکما رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یقول : صلاح ذات البین أفضل من عامة الصّلاة و الصّیام.»(1)

«شما دو تن (امام حسن و امام حسین) و تمام فرزندان وخاندانم را، و هرکسی را که نوشته ام بدو می رسد، وصیّت می کنم به تقوای خدا و نظم امرتان و اصلاح روابط میان خودتان؛ زیرا از جدّتان رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: «اصلاح میان دو یا چند نفر، از یک سال نماز و روزه برتر است».»

می بینیم که حضرت سیّدالوصییّن علیه السلام در شمار چند سفارش اکید که در پایان زندگی مطرح می فرمایند، سخن از «اصلاح ذات البین» به میان می آورند و این عمل را تا آن جا ارج می نهند که از قول پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم انجام آن را همپای یک سال نماز و روزه می دانند. با توجّه به این اهمّیّت باید دید که این ویژگی اخلاقی _ رفتاری چه اثر و نتیجه ای دارد که تا این درجه مهم شمرده شده است.

یک نکته ی شایان دقّت را می توان از همین بخش دعا به دست آورد، بدین معنی که با توجّه به خصوصیّاتی که امام سجّاد علیه السلام در این بخش، یکی پس از دیگری بر می شمرند، گویی جامعه ای را ترسیم می نمایند که مردم در آن تلاشی پی گیر در زمینه ی بسط عدل، فروبردن خشم، رویارویی با انواع فتنه ها، تلاش در راه پیوند دادن مردم گریزپا با جامعه و... دارند. بدیهی است که در چنین جامعه و میان چنین مردمی هرگز نباید بذر اختلاف و دشمنی افکنده شود؛ چرا که یقیناً این جدایی بنیان و اساس جامعه را تهدید خواهد نمود. لذا اصلاح ذات البین به عنوان تلاشی فراگیر باید در میان مردم چنین اجتماعی رواج داشته باشد تا اساسآ اجازه ی بروز چنین آفت اثرگذار در تخریب بنیان های جامعه را ندهد.

از جمله مسائلی که می تواند اهمّیّت این کار را آشکار کند، آن است که در مجامیع حدیثی فقهی(2)  بابی با عنوان «جواز الکذب فی الاصلاح» آمده است. بدین معنی

که دروغ با آن همه پی آمد خطرناک، اگر در زمینه ی «اصلاح ذات البین» به کار رود، امری مجاز شمرده شده است. برای آن که این جواز، موجبات طغیان و توجیه را فراهم نیاورد، امام صادق علیه السلام با ذکر مصداقی چگونگیِ بکارگیری این جواز را تبیین فرموده اند :

«الکلام ثلاثة: صدق و کذب و اصلاح بین النّاس.» قیل له: جُعلت فداک، ما الاصلاح بین النّاس؟ قالَ: «تسمع من الرّجل کلامآ یبلغه فتخبث نفسه، فتلقاه فتقول: سمعت من فلان قال فیک من الخیر کذا و کذا، خلاف ما سمعت منه.»(3)

«سخن سه گونه است: راست، دروغ و اصلاح میان مردم. راوی از امام صادق علیه السلام پرسید: اصلاح میان مردم چیست؟ فرمود: از

ص:106

شخص اول کلامی را می شنوی که اگر به گوش شخص دوم برسد، درونِ او را خوش نمی آید. امّا وقتی به شخص دوم رسیدی، به او بگویی: از شخص اول شنیدم که درباره تو، فلان و بهمان سخن نیکو را می گفت. یعنی خلاف آنچه شنیده ای، به او بگویی.»

خلاصه این که مصداق جواز کذب، آن است که از انسانی نسبت به فرد دیگر بدگویی بشنوی؛ ولی به منظور رفع کدورت، هنگام ملاقات آن فرد، اظهار داری که آن شخص درباره ی تو چه نیکو نظر می داد. این مطلب سبب رفع اختلاف و برقراری مجدّد دوستی میان آن ها خواهد شد.

در روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام می خوانیم :

«الکذب مذموم إلّا فی أمرین: دفع شرّ الظّلمة و اصلاح ذات البین.»(1)

«دروغ، نکوهیده است مگر در دو مورد: دفع شرّ ستمگران و اصلاح میان دو یا چند تن.»

دروغ همواره ناپسند است، مگر آن که در دو زمینه به کار رود: دورکردن شرّ ظالمان و یا اصلاح میان مردم. بر این اساس، شیعه باید دارای چنان بینشی باشد که با تشخیص موضوع و اتّخاذ موضع، قدم در راه اصلاح نهد و بیهوده دچار تعصّب صوری و ناروا نگردد؛ زیرا که به بیان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم :

«إنَّ الله عزَّ وَ جَلَّ أحبّ الکذب فی الصلاح و أبغض الصّدق فی الفساد.»(2)

«خدای عزّوجلّ، دروغ را برای اصلاح دوست می دارد و راست گویی را برای فساد دشمن می دارد.»

آن دروغ که ثمره اش اصلاح میان مردم باشد، نزد خداوند دوست داشتنی است و آن سخن راست که فساد و تباهی در این زمینه به بار آورد، در پیشگاه خدای بزرگ ناپسند و مبغوض است.

در منطق قرآن مجید، به مصداق (إنَّمَا المؤمنون إخوة) مؤمنان با یک دیگر برادرند، گاه ممکن است میان برادران اختلاف افتد. در این صورت، بر عهده ی دیگر برادران است که (فاصلحوا بین اخویکم)(3)  اساسآ دستور کلّی برای مؤمنان، آن است که

(فاتَّقُوا الله و اصلحوا ذات بینکم)(4)  یعنی: به دنبال تقوی و پرواپیشگی باید تلاشی

پی گیر در زمینه ی اصلاح ذات البین به کار برد.

خلاصه این که بر مبنای روایات معتبر، آن چه که در شرایط عادی انسان مؤمن از آن نهی شده، در شرایط ویژه برای او روا شمرده شده است، مانند این که قرآن مجید می فرماید :

(لا خیر فی کثیر من نجواهم إلّا مَن أمر بصدقةٍ أو معروف أو اصلاح بین النّاس. و مَن یفعل ذلک ابتغاء مرضات الله فسوف نؤتیه أجرآ عظیمآ.)(5)

ص:107

«در بسیاری از نجواهای آنها خیری نیست، مگر کسی که به صدقه ای یا کار نیک یا اصلاح میان مردم امر کند. و کسی که به قصد دستیابی به رضای الهی چنین کند، ما به او پاداشی بزرگ می بخشیم.»

در سخن گفتن به آهستگی و زیرگوش با دیگری نجوانمودن، خیری نهفته نیست مگر آن که سفارش به صدقه و یا انجام کار خیر و یا حرکت در راستای اصلاح ذات البین باشد، که اگر کسی این کار را تنها و تنها در جهت جلب رضایت پروردگار متعال انجام داد، پاداش فراوانی خواهد داشت.

دقّت در بخش اخیر آیه، بیانگر تفاوت اصولی است میان این راه گشایی و تمهید با آن چه به الهام از کلام سعدی، «دروغ مصلحت آمیز» نام گرفته و بهتر از «راست فتنه انگیز» خوانده شده است. باید دقّت داشت که اگر این توصیه در راستای همان محدوده ای است که شرع مطهّر بیان کرده، امری قابل قبول است؛ امّا اگر موجباتی برای توجیه دروغ گوییِ بی حدّ و حصر _ به بهانه ی مصلحت های خود ساخته و خود بافته _ فراهم آورد، قطعآ امری نادرست است. کدام دروغ گویی است که با مصلحت اندیشیِ نادرست نسبت به خود و منافع خویش دروغ نمی گوید و زبان به توجیه نمی گشاید؟

به هر حال، اصلاح ذات البین از چنان جایگاه بلندی در روابط اجتماعی برخوردارست که امام صادق علیه السلام خطاب به مفضّل می فرمایند :

«إذا رَایت بین اثنین من شیعتنا منازعةً فافتدها من مالی.»(1)

«آن گاه که میان دو تن از شیعیان ما اختلاف و نزاعی دیدی، از اموال من مایه بگذار و غائله را خاتمه بخش.»

این امر چونان صدقه ای دوست داشتنی و مورد رضایت برای خدای متعال است که امام صادق علیه السلام فرمود:

«صدقةً یحبُّها الله: اصلاح بین النّاس إذا تفاسدوا و تقارب بینهم إذا تباعدوا»(2)

تلاش در برقراری آشتی میان مردم و نزدیکی میان آنان که راه دوری از یک دیگر را برگزیده اند، به سان صدقه ای مورد علاقه ی پروردگار عالمیان است.

دقّت در این مطالب و مطالعه ی مطالب مفصّل در مجامیع حدیثی، به خوبی نشان می دهد که چرا امام سجّاد علیه السلام در ترسیم شخصیّت صالحین و متّقین در این بخش از دعای مکارم، به این مهم پرداخته و تلاش در راه «اصلاح ذات البین» را از جمله ویژگی های آنان خوانده است.

بیان شده به راحتی قابل قبول باشد، امّا «ستر العائبة» پرده گذاشتن روی بدی ها موضوعی است که جای سؤال دارد. دقّت در همین امر می تواند به میزان زیادی حال و هوای جامعه ی اسلامی را دگرگون و فضای زندگی را مطبوع نماید؛ درست در نقطه ی مقابل جامعه ای که به نشر خوبی ها حسّاس نباشد و در عوض به پخش بدی ها مبادرت ورزد، یعنی به قولی «افشاگری» در این باب را وجهه ی همّت خود قرار دهد.

در قرآن مجید می خوانیم:

(إنَّ الَّذینَ یُحبُّونَ أن تشیع الفاحشة فی الَّذینَ آمَنُوا لَهُم عَذابٌ ألیم فی الدُّنیا وَ الآخرَة وَ الله یعلم و أنتُم لاتعلَمُونَ.)(1)

«کسانی که دوست می دارند که گناه در میان مؤمنان شیوع یابد، عذابی دردناک در دنیا و آخرت برای اوست. خداوند می داند، در حالی که شما نمی دانید.»

می دانیم که در اسلام، مجازات گناه کاری که در خلوت مرتکب خلاف می شود، با کسی که در ملاء عام با شکستن حرمت جامعه همان گناه را انجام می دهد، متفاوت است. دقّت در این مسأله ما را به موضوع دیگری اساسی راه می نماید: اسلام می کوشد که تا سرحدّ امکان، در ارتباط با فرد، حریم شخص و در ارتباط با جمع، حرمت جامعه رعایت شود. از این رو، بر آن است تا خوبی ها زبان زد و بدی ها تا سر حدّ امکان پوشیده نگاه داشته شود تا مردم هر چه بیشتر و بیشتر به خوبی ها گرایش یابند، خوبان را بزرگ دارند، از بدی ها بگریزند و بدان را خوار شمرند. یکی از راه های عملی در زمینه ی دوم، آن است که بدی ها بر سر زبان نیفتد و بدها انگشت نما نشوند؛ آن سان که می کوشد تا خوبی و خوبان در جامعه عَلَم گردند.

البتّه باید دانست که بدی را افشانکردن، نه بدان معنی است که با آن برخورد صورت نگیرد؛ بلکه در عین توجّه به آن، کوشش می شود تا از بدآموزی های ناشی از افشاگری در این زمینه پیش گیری به عمل آید و انسان های ناراست را _ تا آن جا که ممکن باشد _ بی سر و صدا به جای خود بنشاند، بی آن که دیگران با قرار گرفتن در جریان جزئیّات، به فکر بروز زمینه های منفی درونیِ خود بیفتند و بدکاری، شیوه ای آشکار در جامعه گردد.

راه و رسم تربیتی مکتب اهل البیت در مواجهه با معروف و نیکی، نشر و بسط آن است. آن گاه که کسی نسبت به دیگری چنین کند، باید که در پنهان داشتن آن بکوشد. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید :

«إذا صُنع إلیک معروفٌ فانشرهُ.»(2)

«وقتی کسی کار خیری در حقّ تو روا داشت، خبر آن را بگستران.»

و نیز می فرماید :

«إذا صنعتَ معروفآ فاستُرْهُ.»(3)

ص:109

«وقتی کار خیری کردی، آن را بپوشان.»

بدیهی است که اگر این خصلت در جامعه شکل گیرد، نیکوکاری در میان چنین مردمی، خوی اصلی خواهد شد و همگان در این باب می کوشند تا گوی سبقت از یک دیگر بربایند.

در منطق امام علی علیه السلام این خصلت سبب می شود تا دارنده ی آن با توشه ای سنگین روی در نقاب خاک گذارد و سر بر صحرای معاد بردارد که :

«علیکم بصنائع المعروف، فإنَّها نعم الزّاد إلَی المعاد.»(1)

«بر شما باد به کارهای نیک، که بهترین توشه به سوی معاد است.»

چنین شخصی در این جهان نیز به والاییِ ارزنده ای دست خواهد یافت که :

«مَن صنع العارفة الجمیلة حاز المحمدة الجزیلة.»(2)

«کسی که کاری نیک و زیبا انجام دهد، به ستایش پایدار دست می یابد.»

خلاصه آن که ستایش دنیوی و راحله ی اخروی، دو پی آمد روشن و قطعی برای کسی است که گام در راه معروف برمی دارد.

اسلام بر این مهم تا آن جا پای فشرده است که امام علی علیه السلام می فرماید :

«مِن أحسن المکارم بثّ المعروف.»(3)

«از والاترین خصلت های خلقی، تلاش در راه گسترش نیکویی هاست.»

چه زیباست که بدانیم دستور کلّی برای کسی که در این باب می کوشد، آن است که :

«أحی معروفک باماتته.»(4)

«عمل نیکوی خود را با میراندن آن _ یعنی فراموش کردن _ زنده بدار.»

در روایات، روی سه عنصر تصغیر، ستر و تعجیل در ارتباط با معروف انگشت نهاده شده است.(5)  هر یک از این سه مورد، پی آمد خاصّی برای فردی دارد که انجام کار

معروف را پیشه نموده است: کوچک شماری آن (تصغیر) سبب می شود که نزد فرد مقابل بزرگ جلوه نماید. پوشیده

ص:110

داشتن آن (ستر) فرد را در راستای تمام و کمال بخشیدن به آن کوشا می سازد. و شتاب در انجام این امر خیر (تعجیل)، گوارایی در کام فرد نیکوکار در پی خواهد داشت.

بر این اساس، «افشاء العارفة» در نظام ارزشی اسلام، امر والا و پسندیده ای است که ساده ترین پی آمد آن، ترویج معروف در جامعه ای است که از هر جهت بدان نیازمند است. آن جا که این شیوه ی پسندیده همه گیر شود، به واقع رنگ و بوی جامعه ی انسانی _ اسلامی به خود خواهد گرفت. در چنین جامعه ای سزاوار چنان است که اگر امور ناپسند از معدود کسان سر می زند، تلاش در پوشیده نگه داشتن آن _ و به تعبیر امام سجّاد علیه السلام «سترالعائبة» _ باشد.

در این بخش به قسمتی از سفارش امام علی علیه السلام به مالک اشتر توجّه می نماییم. آن حضرت در تبیین وظایف والی و تعیین خطوط اصلی زمام داری مالک، به او می فرمایند :

«و لیکُن أبعد رعیتکَ منک و أشناهم عندک أطلبهُم لمعائب النّاس؛ فإنَّ فی النّاس عیوبآ الوالی أحقُّ مَن سَتَرَها، فَلاتکشفنّ عمّا غاب عنک منها؛ فإنَّما علیک تطهیر ما ظهر لک و إلیه یحکم علی ما غاب عنک. فاستر العورةَ ما استطعت، یَستُر الله منک ما تحبُّ ستره من رعیتک.»(1)

«باید دورترین فرد رعیت از تو _ ای والی _ و زشت ترین آنها در نظرت، کسای باشند که بیش از همه در پیِ یافتن عیب های مردم اند. زیرا مردم عیب هایی دارند که والی سزاوارترین فرد به پوشاندن آنهاست. پس عیب هایی را که از دیده ات پنهان مانده، از آنها پرده بر مدار، زیرا وظیفه ات، پاک ساختن مواردی است که برایت آشکار شده است. مواردی را که از تو پنهان مانده، امر آنها به خداوند موکول می شود. پس زشتی ها را، تا جایی که می توانی بپوشان، تا خداوند نیز عیب های تو را که دوست می داری آنها را از رعیّت خود بپوشانی، بپوشاند.»

در این جا امام امیرالمؤمنین علیه السلام ضمن بیان رهنمودی چند به والی برگزیده ی خود، ثمره ی این عیب پوشی _ و نه افشاگری _ را یادآور می شود. حضرت توصیه می فرمایند که :

1_ عیب جویان هرگز راهی به والی نداشته باشند.

2_ در مردم، عیوبی وجود دارد که والی سزاوارتر در پوشانیدن آن هاست.

3_ والی نباید تلاش در راه دسترسی به عیوب مردم و افشای آنها داشته باشد.

4_ وظیفه ی والی آن است که عیوبی را که آشکار شده، چاره سازد و حکم عیوب پنهان را به خدا واگذارد.

5_ والی تا سر حدّ امکان باید عیوب مردم را بپوشاند، به این امید که خداوند نیز آن چه را که نسبت به خود نگران افشای آن است، از دیده ی مردم بپوشاند.

دقّت در همین بیان زیبا و کلام رسای امیرمؤمنان علی علیه السلام واقعیّتِ درخواستِ حضرت سجّاد علیه السلام از خداوند متعال را در «ستر العائبة» به درستی تبیین می نماید. پس باید بدانیم که این چشم پوشی از عیوب مردم و دقّت در عدم افشای آن، یک روش والای اخلاقی است که متأسّفانه نوع ما از آن  بی بهره ایم.

ص:111

درباره ی این ارزش و نحوه ی عمل آن و نیز مفاسدی که ممکن است آن را تهدید نماید، ضمن آگاهی به جوانب مختلف کار، نکاتی چند را باید دانست و به دقّت رعایت نمود :

الف _ انسان خیرخواه کسی است که اگر عیبی را در فردی دید، صرفآ با قصد اصلاح به بیان و شیوه ی صحیح و با رعایت تمامی جوانب اخلاقی به زبان نم و مؤثّر، در خلوت و تنهایی، صرفآ خود آن فرد را آگاه نماید. این خود عملی پسندیده است تا آن جا که امام صادق علیه السلام می فرمایند :

«أحبُّ اخوانی إلیّ من اهدی عیوبی إلَیَّ.»(1)

«از میان برادرانم، آن را بیش از همه دوست می دارم که عیوب مرا به من هدیه کند.»

پیشوایان دین در ضرورت این مطلب، تا آن جا پیش رفته اند که افراد را از کم کاری در این باب به شدّت نهی نموده اند تا آن جا که امام علی علیه السلام می فرماید :

«مَن ساتر عیبک فَهُوَ عدوّک.»(2)

«کسی که عیب تو را بپوشاند، دشمن توست.»

یقینآ این توصیه با آن سفارش درباره ی پرهیز از عیب جویی در تضاد نیست؛ بلکه به قرینه ی آن چه گفته شد، مراد آن است که فرد با این حسّاسیت در راستای اصلاح برادر مسلمان خود بکوشد. آن چه نکوهیده است، افشای این عیب نزد دیگران است.

ب _ اگر فردی عیب انسان ها را در حضورشان بپوشاند؛ امّا در غیبت آن ها زبان به طرح عیب ایشان گشاید، به واقع دشمنی ورزیده و باید از او دوری جست. امام علی علیه السلام می فرمایند :

«مَن ساترک عیبک و عابک فی غیبک، فهو العدوّ، فاحذره.»(3)

«کسی که عیب تو را پوشانید، ولی دور از چشمت به بدگویی تو پرداخت، دشمن است، از او برحذر باش.»

ج _ پی آمد خصلت عیب جویی در فرد، محروم ماندن او از مودّت و محبّت عامّه ی مردم است. مولای متّقیان علیه السلام می فرماید :

«مَن تتّبع خفیات العیوب، حرمّه الله سبحانه مودّات القلوب.»(4)

«کسی که در پی یافتن عیب های پنهان باشد، خداوند سبحان دوستیِ دلها را بر او حرام می دارد. (او را از دوستی دیگران محروم

ص:112

می سازد).»

یقینآ این مسأله با موضوع قبل در تضادّ و تناقض نیست؛ بلکه در این جا این موضوع مطرح شده که اساسآ فرد نه به انگیزه ی اصلاح بلکه به سائقه هایی دیگر، به فکر تجسّس و یافتن عیوب پنهان افراد بیفتد که این امری ناپسند است. در همین باره باید دانست آن کس که عیوب خود را فراموش کرده و در صدد عیب جویی این و آن برمی آید، باید بداند که خود گرفتار شده و در دام افتاده است. امام صادق علیه السلام می فرماید :

«إذا رأیتم العبد متفقدآ لذنوب النّاس ناسیآ لذنوبه، فاعلموا انَّهُ مُکر به.»(1)

«وقتی فردی را دیدید که در پیِ یافتن گناهان مردم است، ولی گناهان خود را فراموش کرده، بدانید که مورد مکر قرار گرفته است.»

د_ هرگز نباید به انگیزه ی آن که روزی بتوانیم عیب دیگری را به رخ او بکشیم، از امروز در صدد ذخیره سازی برای روز مبادا در این مقوله باشیم. این عمل ناپسند، ما را از جوار قرب الاهی دور خواهد ساخت. امام صادق علیه السلام می فرمایند :

«ابعد ما یکون العبد مِن الله أن یکون الرّجل یواخی الرّجل، و هو یحفظ علیه زلّاته، لیعیّره بها یومآ.»(2)

«دورترین حالتی که بنده نسبت به خداوند دارد، آن است که شخصی با دیگری برادری کند، در حالی که لغزش های او را (در ذهن خود) نکاه می دارد تا روزی او را بدانها سرزنش کند.»

ه  _ دانایی و دارایی، عیب پوشی را سبب می شود. و نادانی و ناداری موجبات بروز عیوب انسان ها را فراهم می نماید. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند :

«العلم و المال یستران کلّ عیب؛ و الجهل و الفقر یکشفان کلّ عیب.»(3)

«علم و مال (در نظر مردم) هر عیبی را می پوشانند. و جهل و فقر، هر عیبی را آشکار می سازند.»

و _ ثمره ی تلاش در پی جویی و افشای عیوب دیگران که آنان را خوش نیاید، آن است که خود فرد، دچار حرف هایی از ناحیه ی مردم می شود که چه بسا در او وجود ندارد و ناآگاهانه طرح می شود. امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید :

«مَن أسرع إلَی النّاس بما یکرهون، قالوا فیه ما لایعلمون.»(4)

«هرکس با شتاب، مطالبی به مردم بگوید که خوش نمی دارند، مردم درباره اش مطالبی می گویند که نمی دانند.»

ص:113

ز _ ثمره ی دیگر این تلاش، آن است که انسانِ عیب جو و افشاگر، خود، به آن چه که در او نیست، هدف قرار می گیرد.

«من رمی النّاس بما فیهم، رموه بما لیس فیه.»(1)

«هرکس به مردم نبت دهد آنچه (عیب و نقص) را که دارند، مردم او را متهم می دارند به آنچه (عیب و نقص) که ندارد.»

ح _ سخن آخر در این باب، آن که انسان والاقدر کسی است که اگر فردی زبان در نکوهش او به کاستی هایش گشود، وی در صدد جبران، نسبت به آن چه که در فرد مقابل است بر نیاید. در این صورت خود اجری فراوان برده و متقابلا وبال زیادی عاید آن دیگری شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در این باب می فرماید :

«إذا نَسَبکَ رجل بما یعلم منک، فلا تنسبه بما تعلم منه، فیکون أجر ذلک لک و وباله علیه.»(2)

«وقتی کسی مطالبی به تو نسبت داد که از تو می داند، مطالبی به او نسبت مده که درباره اش می دانی؛ در این صورت اجر این (کتمان) برای توست و بال آن (افشاء) بر عهده اوست.»

با نگرش مجدّد بر آن چه فهرست وار گذشت، می توان دریافت که «ستر العائبة» چه ارزش والایی است که امام علیه السلام آن را از خداوند مسألت می نماید.(3)

می شدند.»

این توصیه از بسترهای تربیتی بسیار مهمّ است که خدای متعال _ به مصداق این کلام پیامبر که  «أنَا أدیب الله»(1)  _ برای پرورش اخلاقی آن حضرت فراهم آورده است و

ایشان را به رعایت این امر اساسی در اخلاق فردی و اجتماعی فرا می خواند. زینب کبری 3در شهر کوفه زبان به سخن گشوده، یاد و خاطره ی پدر بزرگوارش حضرت علی علیه السلام را در گوش ها زنده می کند. حضرتش ضمن بیان پاره ای از فجایع انجام گرفته در کربلا و اعتراض به بانیان آن، سخنش به تحلیل گوشه ای از شخصیّت والای پدر می رسد و حضرت علی علیه السلام را با عبارت «محمود النقّیة طیّب العریکة»(2)  توصیف

می نماید؛ یعنی که امام علی علیه السلام با حالتی پسندیده و دوست داشتنی و اخلاقی خوش به ملاقات خدای متعال رفت.

امیرمؤمنان علیه السلام خود در وصف مؤمن، از جمله ویژگی های ممتاز او را این چنین برمی شمارد:

«سهلُ الخلیقة لَیّنُ العریکة»(3) .

«مؤمن، اخلاق ملایم و برخوردی توأم با نرمش دارد.»

این خصلت تا آن جا پسندیده و مورد نظر است که در آغاز جنگ جمل، آن امام همام علیه السلام مأموریّتی به ابن عبّاس می دهد و او را پیش از کارزار، مأمور مذاکره با طرف مقابل می نماید. حضرتش ضمن سفارش هایش به ابن عبّاس، او را از گفت وگو با طلحه بازمی دارد؛ چرا که به شدّت در چنبره ی توطئه های شیطان اسیر است؛ امّا می فرمایند:

«القَ الزُّبیر فإنَّه ألینُ عریکةً»(4) .

«با زبیر ملاقات کن که او دارای اخلاقی خوش و نرم خوست.»

مرحوم علّامه ی مجلسی در بیان ذیل روایت پیشین در صفات مؤمن چنین آورده:

«یقال: فلان لیّنُ العریکة، إذا کان مطاوعآ منقادآ قلیل الخلاف و النفور، منکسر النخوة.»(5)

«وقتی گفته می شود کسی نرم خوست، یعنی او پذیرای سخن، تسلیم، به دور از خلاف و اختلاف و رو در رو با نخوت و خودبینی می باشد.»

بدیهی است که هر یک از این ویژگی ها، ارزش والایی است که ثمره ی آن تدارک شخص و شخصیّتی دوست داشتنی و مورد مهر و محبّت و احترام و توجّه است.

در وصف اخلاق محمّدی 6آورده اند که حضرتش چنین بوده است:

ص:115

«أصدق النّاس لهجةً و ألینهم عریکةً»(1) .

«صریح ترین و راست گوترین مردم در گفتار و نرم خوترین آنان در رفتار.»

البته نباید این نرم خویی و اخلاق خوش را با حریم و حرمتی که لازم شخصیّت مؤمن است، در تعارض دانست؛ چرا که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در عین داشتن چنین ویژگی بنا به بیان وصیِّ بحقِّ ایشان علیه السلام چنین بود :

«الینهم عریکةً وَ أکرمهم عشرةً؛ من راه بدیهةً هابه و من خالطه معرفةً أحبّه»(2) .

«در عین آن که نرم خوترین مردم بود، اگر کسی او را به ناگاه ملاقات می نمود، حرمت و هیبتش وی را می گرفت و آن گاه که از سر آشنایی با حضرتش می نشست، محبّتش در دل جای می گرفت.»

افتادگی و فروتنی نیز، از جمله ابزار توفیق در ارتباط اجتماعی و در شمار ویژگی های برجسته ی اخلاق فردی است. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم با داشتن اخلاق کریمه ی محمّدی _ که با مُهر (إنَّکَ لعلی خُلق عظیم)(1)  قرآن مجید نامور شده _ مأمور به کاربرد این راه و روش می باشد.

پس یقینآ پیروان حضرتش به طریق اولی به چنین ویژگی در خلق و خوی فردی و جمعی خویش نیاز دارند.

امیرمؤمنان علیه السلام در شمار توصیه های حکومتی خود به مالک اشتر بیان می دارد : «تواضع للّه... و اخفض جناحک للضّعفاء»(2) ؛ گویی که تواضع در پیشگاه خدا و فروتنی

در قبال مردم ضعیف (البتّه نه از یک سنخ) در طول یکدیگر قرار دارند و فرمانروای مردم، هم چنان که مأمور به خاکساری در پیشگاه خدای متعال است، موظّف به فروتنی در مقابل مردم و افتادگی در پیشگاه آنان نیز می باشد.

این افتادگی تا جایی ارزش یافته که در حالات نماز، سجده نسبت به رکوع عملی با خضوع و افتادگی افزون تری تبیین شده است. امام رضا علیه السلام فرمودند :

«یکون السّجود أخفَضَ مِنَ الرّکوع...»(3)

«سجده، برای بیان تواضع، رساتر از رکوع است.»

به هر حال، «خفض جناح» امری است که در اخلاق فردی ریشه دارد، در ارتباط جمعی آشکار می شود و ثمره ی آن جلب محبّت و ایجاد شخصیّت محبوب برای انسان است.

در پایان توضیح این عبارت در زمینه معنی کلمه «خفض»، به قسمتی از یک روایت مفصّل از امام صادق علیه السلام دقّت می نماییم. آن حضرت می فرمایند :

«اعراب القلوب علی أربعة أنواع: رفع و فتح و خفض و وقف. فرفع القلب فی ذکر الله، و فتح القلب فی الرّضا عن الله، و خفض القلب فی الاشتغال بغیر الله، و وقف القلب فی الغفلة عن الله... و علامة الخفض ثلاثة أشیاء: العجب و الرّیاء و الحرص...»(4)

«اِعراب دل ها چهار گونه است: رفع، فتح، خفض، وقف. رفع قلب در یاد خدا است. فتح قلب در رضایت از خدا است. خفض قلب در اشتغال به غیر خدا، و وقف قلب در غفلت از خدا است... و نشانه خفض، سه مورد است: عُجب (خود بزرگ بینی)، ریا، حرص.»

اِعراب(5)  قلب ها به چهار طریق امکان پذیر می گردد، از جمله ی آن ها خفض  

است که ثمره ی مشغول شدن به غیر خداست و نشان ابتلا به این بیماری، خودپسندی، ریاکاری و آزمندی است. این

ص:117

روایت نه در راستای حفض جناح، بلکه در جهت  دور نگه داشتنِ خود از موجبات فروافتادن در پرتگاه و مهلکه در جریان حیات مطرح گردید.

«هرکه روش بد دارد، مرگ او سبب شادی مردم می شود.»

انسانی این چنین هرگز روی امنیّت و آرامش نخواهد دید که :

«مَن سائت سیرته لم یأمن أبدآ.»(1)

«هرکه روش بد دارد، هرگز به آرامش نمی رسد.»

در این صورت، اگر انسان قرار است در زندگی به گونه ای باشد که خود از ایمنی برخوردار بوده و مردم در مرگش شادمان نباشند، چاره ای جز حُسن سیرت ندارد. امام زیبایی صورت را جمال ظاهری و زیبایی باطن را همین خوش سیرتی برمی شمارند که :

«الجمال الظّاهر حسن الصّورة، الجمال الباطن حسن السریرة.»(2)

«جمال ظاهر، خوش رویی است. جمال باطن، نیکیِ درون است.»

تأثیر متقابل این زیبایی ظاهری و باطنی را در دو کلام امیرالمؤمنین علیه السلام می توان به خوبی دریافت که :

«عند فساد العلانیة تفسد السریرة.»(3)

«در هنگام تباهیِ ظاهر مردم، درون آنها نیز تباه می گردد.»

و از طرف دیگر :

«صلاح الظّواهر عنوان صحة الضّمائر.»(4)

«رفتار خوشِ بیرونی و آراستگی بیرون، گواه درستیِ سیرت و ضمیر انسانی است.»

باید دانست که اگر انسان بخواهد دورویی پیشه کند و با ظاهر آراسته، باطن ناآراسته ی خود را بپوشاند، در این تلاش توفیقی چندان به دست نخواهد آورد. امام صادق علیه السلام می فرمایند :

«ما ینفع العبد یظهر حسنآ و یسرّ سیئآ. ألیس إذا رجع إلی نفسه علم أنَّه لَیسَ کَذلِک؟ وَ الله تعالی یقول: (بل الإنسان علی نفسه بصیرة). ان السریرة إذا صلحت قویت العلانیة.»(5)

«فردی که ظاهر نیکو و باطنی زشت دارد، سود نمی برد. آیا چنین نیست که وقتی به خودش رجوع کند، می داند که چنان نیست (که به مردم می گوید)؟ در حالی که خدای تعالی می فرماید: «بلکه انسان نسبت به درون خویشتن، بینا است.» وقتی درون انسان به

ص:119

صلاح آمد، آشکار او نیز قوی می شود.»

می بینیم که حضرتش حکمت و علّت این عدم توفیق را آگاهی فرد از درون خود می داند که هر چند بکوشد، آن گاه که به خود مراجعه می کند، خلاف آن را درمی یابد. لذا به بیان آن امام همام، اصلاح درون، قوّت و قدرت بیرونی را برای انسان به ارمغان می آورد. و اگر کسی در کار اصلاح درون خود بیفتد، خدای متعال بیرون او را اصلاح می فرماید که :

«مَن أصلح سریرته أصلَح الله علانیته.»(1)

«کسی که درون خود را به صلاح آرد، خداوند، بیرونِ او را صالح می سازد.»

پس اگر فردی طالب ظاهری آراسته و دوست داشتنی باشد، به جای پرداختن به ظاهر، مناسب چنان است که کار را از اصلاح درون خود آغاز نماید و تأمین آراستگی بیرون را به خدای بزرگ واگذار کند.

حال اگر انسانی ظاهر خود را برای مردم آراسته نماید؛ امّا در باطن به جنگ خدای متعال برود _ یعنی آشکار و نهان او با یک دیگر در تضادّ باشد _ چنین فردی را خدا مفتضح خواهد نمود.

«إیّاک أن تتزیَّنَ للنّاس و تبارز الله بالمعاصی فیفضحک الله یوم تلقاه.»(2)

«مبادا خود را برای مردم بیارایی (به اعمال صالح)، در حالی که با گناهان به جنگ خدا می روی؛ که در این حال، خداوند، روزی که به ملاقاتش برسی، رسوایت می کند.»

مرحوم مجلسی در کتاب شریف بحارالأنوار(3)  بابی ذیل عنوان «حُسن العاقبة و

اصلاح السریرة» گشوده و در آن ابتدا آیاتی از قرآن و سپس بیست روایت از منابع مختلف در این زمینه نقل کرده است. پیام عمده ی این آیات و روایات را می توان چنین خلاصه نمود :

1_ خداوند به آشکار و نهان ما آگاه است و تلاش برای مخفی داشتن باطن و پیشه کردن دورویی، راه به جایی نخواهد برد.

2_ اگر درونی آراسته داشته باشیم، خدای متعال یاریمان خواهد کرد تا اعمالی شایسته پیشه کنیم و ظاهری آراسته برایمان به بار خواهد آورد.

3_ آن کس که بیرون و درونش به آراستگی و فساد با هم در تضاد باشد، خداوند بر او غضبناک بوده و سرانجام رسوایش می نماید و هرگز از رهگذر این دورویی توفیقی نخواهد یافت.

4_ خوشا بر احوال کسی که همواره در راه اصلاح درون خویش تلاش می کند، چرا که خداوند وجهه ی بیرونی او را کفایت خواهد نمود.

ص:120

5_ خداوند از رهگذر فضل و کَرَم خویش، انسان خوش نیّتی را که در کار اصلاح درون خویش گام نهد، سرانجام در بهشت خویش جای خواهد داد. چنین انسانی را که از این راه به خود می پردازد و زبان باطن به نصیحت خویش می گشاید، خداوند نگاه می دارد.

6_ کسی که درون خود را پنهان نگه دارد، خداوند سرانجام پرده ها را به کناری خواهد زد و در هر دو صورت _ اعمّ از خیر و شرّ _ امر درون او را از نیک و بد بر ملا خواهد نمود. صد البتّه که جلوه ی کامل این عمل در روز قیامت است که «تبلی السّرائر» نامیده شده است.

سایه ی این شناخت، انسان بتواند به سوی خیری شتاب گیرد که شایستگی آن را دارد. امام علی علیه السلام می فرماید :

«الفضیلة بِحُسن الکَمال وَ مَکارم الاْفْعال لا بِکثرَة الْمال وَ جَلالَة الاْعمال.»(1)

«فضیلت و برتری به خوبیِ کمال و به کردارهای نیکوست، نه بسیاریِ مال و بزرگیِ عمل و منصب ها.»

پس در گام اوّل باید دانست که انسان بافضیلت، نه جویای مال و نام و مقام، بلکه پی جوی کمالات و زیبایی های خُلق و خوست. در تعبیر دیگر به ارائه ی طریق امیرمؤمنان علیه السلام اگر انسان بتواند بدی را با نیکی و جرم و گناه را با بخشش و چشم پوشی جبران نماید، به بلندای فضایل دست یافته است.

«إنَّ مقابلة الإسائة بالإْحْسان وَ تغمد الجرائم بالغفران لَمِن أحْسَن الفَضائل و أفضل المحامد.»(2)

«پاسخ گوییِ بدی به خوبی و پوشاندن جُرم ها به آمرزش، به راستی، از نیکوترین فضیلت ها و برترینِ ستودنی هاست.»

خیرخواهی و تلاش در زمینه ی گسترش معروف، از جمله ی دیگر فضایل برتر است.

«مِن أفْضَل الفَضائل، اصطناع الصّنائع و بثّ المعروف.»(3)

«از برترین فضیلت ها، انجام کارهای نیک و گستراندنِ نیکی هاست.»

کنترل زبان و بذل و بخشش، در تعبیر دیگر امام علی علیه السلام در شمار برترین فضیلت ها قرار گرفته است.

«حفظ اللِّسان وَ بَذلُ الإْحْسان مِنْ أفضَلِ فَضائلِ الإْنسان.»(4)

«نگاهداریِ زبان و گستراندنِ احسان، از برترین فضیلت های انسان است.»

اگر انسانی بخواهد بار فضیلت خویش را به کمال و تمام بربندد، باید این هشدار مولای متّقیان علیه السلام را به جان خریدار گردد که :

«کُن عفوّآ فی قدرتک، جوادآ فی عسرتک، مؤثّرآ مَعَ فاقتک، تکمل لکَ الفَضائل.»(5)

«در هنگام قدرت، اهل عفو؛ در هنگام تنگدستی، اهل جود و در هنگام شدّت فقر، اهل ایثار باش تا فضیلت هایت کامل شود.»

عفو در عین قدرت، بخشش در عین تنگ دستی و ایثار در عین فقر، سه ویژگی عمده است که می تواند انسان را بر قلّه ی کمال فضیلت ها جای دهد.

حضرت علی علیه السلام در یک طبقه بندی زیبا، فضایل را این چنین تحلیل می نماید :

ص:122

«الفَضائل أربَعةُ أجناس: احدها الحکمة وَ قوامها فی الفکرة، و الثّانی العِفّة وَ قوامها فی الشَّهوَة، وَ الثّالث القوّة وَ قوامها فی الغَضَب، و الرّابع العدل و قوامها فی اعتدال  قوی النّفس.»(1)

«فضیلت ها چهارگونه اند: یکی: حکمت، که قوام آن در اندیشه است. دوم: عفّت، که قوام آن در شهوت است. سوم: قوّت، که قوام آن در غضب است. چهارم: عدل، که قوام آن در اعتدال قوای نفس است.»

حکمت و عفّت و قوّت و عدالت، چهار عنصر فضیلتی است که اگر در فکر و شهوت و غضت و قوای نفسانی به کار گرفته شود، ثمره ی آن قرار گرفتن انسان بر بلندای فضیلت و برتری خواهد بود.

آن امام همام علیه السلام در خطابه ی تکان دهنده ی خویش در وصف پارسایان می فرماید :

«فَالْمُتَّقون فیها هُم أهل الْفَضائل: منطِقهم الصّواب وَ مَلبسهم الاقتصاد...»(2)

«پرواپیشگان در دنیا آنان اند که اهل فضیلت می باشند. سخن به راستی گویند و راه و رسم اقتصاد و میانه روی در زندگی پیشه کنند.»

امام زین العابدین علیه السلام ضمن حدیثی با اشاره به روز قیامت و فراخوان مردم بافضیلت، می فرمایند که مردمی با شنیدن ندای «أینَ أهل الفَضل» برمی خیزند. ملائکه از ایشان می پرسند: «وَ ما کانَ فضلکم؟» می گویند:

«کُنّا نَصل مَن قطعنا و نعطی مَن حرمنا وَ نعفو عَمَّن ظلَمنا»

«ما چنین بودیم: با آنان که با ما قطع رابطه می کردند، پیوند می یافتیم، به آنان که ما را تحریم می کردند بذل و بخشش می نمودیم و از آنان که بر ما ستم روا می داشتند، درمی گذشتیم.»

ملائکه با شنیدن این توضیح، به آنان خطاب می کنند: «صدقتم ادخلوا الجَنَّ_ة».(3)

بار دیگر به این سرفصل ها بنگریم، برخی از فضیلت ها را که بدان اشاره رفت شماره کنیم و دریابیم که چه عواملی انسان را در شمار اهل فضیلت قرار می دهد؟ مواردی همچون: کمال جویی، اخلاق پسندیده، پاسخ گویی بدی با نیکی و جرم با بخشش، خیرخواهی برای همه و تلاش در گسترش معروف، حکومت بر زبان و بذل و بخشش و احسان، عفو در قدرت، بخشش در عسرت، ایثار در نیاز، حکمت در فکر، عفّت در شهوت، قدرت در کنترل غضب، اعتدال در نفسانیّات.

سرانجام سه ویژگی او را به بهشت جاویدان الهی می رساند: نصل من قطعنا و نعطی مِن حَرمنا و نعفو عمَّن ظلمنا. آیا روا نیست که انسان در این باب شتاب نماید؟ به یقین که رواست. بر همین اساس و اصل، امام زین العابدین علیه السلام هم در عبارت «السّبق إلی الفضیلة» از خدای متعال، حرکت شتابان در چنین مسیری می خواهد.

ص:123

مردم است _ از هر راهی شده (اعمّ از حلال و یا حرام) ازآنِ او باشد و هرگز به آن چه خدای متعال روزی او نموده، قانع نیست.»

خلاصه این که ایثار _ به معنی «دیگری را بر خود مقدّم داشتن» _ کار آسانی نیست. چه بسا کسانی که به زبان، سخن از آن می گویند؛ امّا در عمل توان انجام آن را ندارند. این که در دنباله ی آیه موضوع «شُح» بیان شده، به نظر می رسد بدان رو باشد که این خصیصه ی نامطلوب می تواند به صورت آفتی نسبت به ایثار عمل نماید. آفت «شحّ» می تواند انسان را از مبادرت به این عمل پسندیده و خداپسندانه و در عین حال دشوار بازدارد. از این رو، در روایات، از ایثار به عنوان نهایت مکارم اخلاقی یاد شده است. امام امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید :

«غایة المکارم الایثار.»(1)

«نهیت مکارم اخلاق، ایثار است.»

و در همین مقوله ی فضیلت آمده که :

«مَن آثر عَلی نفسه استحقّ اسم الفضیلة.»(2)

«آن کس که ایثار پیشه کند، شایسته ی نام فضیلت است.»

یعنی سزاوار چنان است که این انسان را صاحب فضیلت بنامند. در آموزش های دینی، کار در این زمینه تا بدان جای بالا گرفته شده است که آن امام همام علیه السلام می فرماید :

«لاتکملُ المکارم إلّا بالعفاف و الایثار.»(3)

«مکارم اخلاق کامل نمی شود مگر با عفّت و ایثار.»

می دانیم که شأن نزول آیه ی (وَ مِنَ النّاس مَن یشری نفسه ابْتِغاءَ مَرضات الله وَ الله رَؤوف بالعباد») موضوع لیلة المبیت و جان فشانی حضرت امیر علیه السلام نسبت به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می باشد. در روایات آمده است که آن شب که حضرت علی علیه السلام چنین کرد، خداوند به جبرئیل و میکائیل وحی فرستاد که من شما را با هم برادر قرار دادم؛ امّا عمر یکی از شما پیش از دیگری است. کدام یک نسبت به دیگری ایثار می نمایید؟ فاختار کلاهما الحیاة. هر دو، زندگی را انتخاب کردند. آن گاه خدا به ایشان گفت: آیا شما همانند علیّبن ابی طالب نیستید که میان او و محمّد 6پیمان برادری است و اینک او در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خفته تا جانش را فدای او کند. «فیوثره بالحیاة»(4)

در روایات آمده است که حضرت علی علیه السلام پیراهنی برای خود خرید و او را خوش آمد، بلافاصله آن را در راه خدا

ص:125

صدقه داد.

«وَ قالَ: سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یَقُول: مَن آثر علی نفسه، آثره الله یَوْمَ القیامَة الجَنَّ_ة.»(1)

«امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: کسی که دیگری را بر خود برگزیند، خداوند در روز قیامت، بهشت را برایش بر می گزیند.»

و همچنین نقل شده است که :

«لِلّه تعالی جَنّة لا یدخلها إلّا ثَلاثَة... وَ رَجُلٌ آثر أخاه المؤمن فی الله تعالی»(2)

«خداوند را بهشتی است که جز سه تن در آن داخل نخواهند شد... یکی از آنان فردی است که برادر مؤمن خویش را در راه خدا بر خود ترجیح داده و مقدّم داشته است.»

ابوبصیر از امام صادق علیه السلام پرسید: أی الصَّدَقة أفضل؟ فرمودند :

«جُهد المقل، اما سَمعت قول الله عزّوجلّ: (وَ یؤثرون علی أنفسهم و لوْ کانَ بِهم خصاصة)؟ تری هیهُنا فضلا.»(3)

«برترین صدقه، تلاش فرد تهیدست است. آیا نشنیده ای کلام خدای عزّوجلّ را که فرمود: «آنان دیگران را بر خود ترجیح دادند و ایثار کردند، گرچه خوود تهیدست اند.» در اینجا برتری را می بینی؟»

این بیان نشان می دهد که صرفِ تهی دستی نمی تواند مجوّزی برای دوری از صدقه و ایثار باشد، چرا که در طبقه بندی صدقات، تلاش و توانِ کسی که دچار تنگ دستی و عسرت است، برتر و ارزشمندتر دانسته شده است.

خلاصه آن چه امام سجّاد علیه السلام ذیل عبارت «ایثار التّفضّل» از خدای متعال طلب نموده، امری است که اگر در فرهنگ درونی مردمی جای گیرد و در خارج با الهام از آن شکل یابد، جامعه ای سرشار از نیکویی های خلقی پدیدار خواهد گشت. در چنین جامعه ای طغیان های نفسی و خودمحوری جای خود را به ایثار و از خودگذشتگی می دهد، همگان در این مسابقه بر یکدیگر سبقت می گیرند، هرگز ناتوانی مالی بهانه ی گریز از ایثار و برکنار ماندن از نیکوکاری نخواهد شد و چنین است که امام علیه السلام ویژگی «ایثار التّفضّل» را از جمله عواملی برمی شمارد که زیور پاکان و زینت پرواپیشگان را موجب خواهد گردید.

«شایسته ی خصلت های انسان کریم، آن نیست که جامه ی عار بر تن گیرد.»

یعنی آن سان که پیراهن بر تن است و از انسان جدا نمی شود، سزاوار نیست که فرد چنین جامه ای دربر گیرد. همین تعبیر در ارتباط با ترک ورع و پارسایی، در بیانی دیگر از حضرت امیر علیه السلام آمده است که فرمودند :

«مَن تعرّی عَنِ الوَرع أدرع جلباب العار.»(1)

«آن کس که از جامعه ی پارسایی عاری گردد، لباس عار بر تن خواهد گرفت.»

دقّت در همین دو روایت، به خوبی نشان می دهد که چه تضادّ روشنی میان اخلاق نکوهیده «تعییر» و پارسایی در میان است و از سوی دیگر، چه هماهنگی ای میان خصلت های پسندیده و ترک چنین عادت زشت به چشم می خورد. از این روی، امام سجّاد علیه السلام آن جا که از خدا می خواهد تا جامه ی صالحان و زیور پارسایان در بر گیرد، به عنوان یکی از ویژگی ها «ترک التّعییر» را طلب می نماید.

در روایات به عنوان اصلی انکارناپذیر آمده که:

«مَن عَیّر بِش یْء بُلی بِه»(2)

«آن کس که دیگری را در زمینه ای سرزنش کند، خود سرانجام به همان امر مبتلا می شود.»

عیب جویی که از جمله اخلاق شیطانی است، می تواند ریشه ی این امر_ یعنی تعییر_ تلقّی شود. بدین معنی که فرد سرزنش کننده، ناچار در پی یافتن زمینه هایی برای اجرای کار مورد نظر خویش می باشد و عیب جویی، مناسب ترین بستر برای چنین عمل زشتی است. از این رو اگر بخواهیم ریشه ی «تعییر» را در نهاد خود بخشکانیم، سزاوار آن است که گِرد عیب جویی نگردیم و به جای عیب جویی، عیب پوشی پیشه کنیم.(3)  در

این صورت، اساسآ جایی برای سرزنش و نکوهش دیگران نمی ماند تا بخواهد دست آویز ما در انجام این عمل زشت قرار گیرد.

مرحوم مجلسی در کتاب شریف بحارالأنوار(4)  بابی تحت عنوان «النّهی عن

التعییر بالذّنب أو العیب و الأمر بالهجرة عَن بِلاد أهل المعاصی» گِرد آورده که در آن روایاتی چند در این زمینه ها نقل کرده است. دو قید عیب و ذنب که در این عنوان گنجانیده شده و در برخی روایات مذکور نیز آمده، به خوبی زمینه ی نهی از سرزنش را به ما می آموزد. بر این اساس، نه تنها به خاطر عیب بلکه به خاطر گناه نیز نباید زبان به سرزنش فرد گشود؛ و در هر دو زمینه باید به گونه ای عمل کرد که راهی برای اصلاح فراهم شده شخص از آن عیب و گناه

ص:127

فاصله گیرد.

در همین باب، از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که فرمودند :

«کَفی بالمرء عیبآ... أن یعیّر النّاس بِما لایستطیع ترکه.»(1)

«همین عیب و نقص  برای انسان کافی است که مردم را به آن چه خود دارد و نمی تواند ترک نماید، سرزنش کند.»

با کمی دقّت در اعمال خود، به خوبی می توانیم دریابیم که در بسیاری از کارها دچار چنین نقص عمده ای هستیم. در انجام واجباتی همانند امر به معروف و نهی از منکر، اگر قول و فعل خود را زیر ذرّه بین قرار دهیم، به خوبی شاهد خواهیم بود که مشکل جدّی داریم.

مجلسی حدیث بالا را در باب جوامع مساوی الاخلاق آورده است. این خود نقش کلیدی این رذیله ی اخلاقی را نشان می دهد که تعییر چگونه می تواند پی آمدهای زیان بار اخلاقی دیگری را هم در پی داشته باشد، به حدّی که از آن در چنین بابی سخن به میان آمده است.

در روایت است که فردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد. از حضرتش خواست تا او را توصیه و موعظه نماید. حضرتش فرمودند:

«علیک بتقوی اللّه، فإن امرءٌ عیّرک بِش یْء یعلمه فیکَ، فَلاتعیّره بِش یْء تعلمه فیه، یکن وباله علیه و اجره لک.»(2)

«من تو را به پروای خداوندی توصیه و سفارش می کنم. هم چنین اگر کسی تو را به چیزی که از تو می دانست سرزنش نمود، تو مقابله به مثل مکن و او را بدان چه در اوست نکوهش منما. جزای سنگین این عمل ناپسند برای او و پاداش این کار پسندیده برای تو خواهد بود.»

به نظر می رسد که در همین زمینه باید دو موضوع ملامت و طعنه زنی را نیز در فرهنگ ائمّه جست وجو نمود تا مشخّص شود که جایگاه و ارتباط این دو واژه با موضوع «تعییر» چیست.

بد نیست بدانیم که به فرموده ی امیرمؤمنان علیه السلام پی آمد سرزنش و ملامتگری در طرف مقابل، افروخته ترشدن آتش لجاجت است، آن جا که می فرماید :

«الإفراط فی الملامة یشب نار اللّجاجة.»(3)

«ملامت بسیار، آتش لجاجت را بر می افروزد.»

این کار، برای خود ملامتگر، به مصداق کلام نورانی «مَن کُثر لومه کثر عاره»(4)  زمینه ی

ص:128

عیوب فراوانی را فراهم می سازد.

در مورد طعنه زنی نیز باید دقّت داشت که امام متّقیان علیه السلام می فرماید:

«إیّاکَ أن تَکُون عَلَی النّاس طاعنآ وَ لِنَفسک مُداهنآ، فَتعظم عَلیک الحوبة وَ تَحْرَمُ المثوبة.»(1)

«برحذر باش از این که نسبت به مردم طعنه زنی پیشه کنی و نسبت به خود سهل انگاری روا داری. چنین رفتاری بار گناه و جُرمت را سنگین می دارد و از ثواب محرومت خواهد ساخت.»

در پایان این قسمت، توجّه به این نکته ضروری است که طعن و ملامت نسبت به دیگران امری ناپسند و نکوهیده است؛ امّا تحمّل آن در راه خدا و در صورت ضرورت رویارویی، به عنوان ارزش تلقّی می شود. قرآن می فرماید :

(... یُجاهِدُونَ فی سَبیلِ الله وَ لایخافونَ لومةَ لائم)(2)

«در راه خدا جهاد می کنند، بدون آن که از سرزنشِ سرزنش کنندگان خوف داشته باشند.»

امیرمؤمنان علیه السلام در توصیف گروه خویش می فرماید:

«إنّ ی لَمِن قَوْم لاتَأخذه فی الله لومة لائم...»(3)

«من از گروهی هستم که در راه خدا، سرزنشِ مذمت گران آنها را بر نمی گیرد.»

این بردباری در قبال آنان که انسان را در راه خدا ملامت و سرزنش می کنند تا آن جا ارزش یافته که آن امام همام علیه السلام خود و دوستانش را با این ویژگی می ستاید.

در مورد دوم (یعنی رویارویی در صورت ضرورت) قرآن مجید می فرماید:

(إنْ نکثُوا ایمانهم مِن بعد عهدهم وَ طعنوا فی دینکم فقاتلوا أئمّة الکفر...)(4)

( اگر آنان سوگند شکستند و بر شما طعنه زدند، با پیشوایان کفر بجنگید. )

بدیهی است که انتخاب میان تحمّل و رویارویی، وابسته به موقعیّتی است که انسانِ بابصیرت پس از ارزیابی صحیح نسبت به آن مبادرت می ورزد.

قرآن به حالت سوگند از نفس لوّامه سخن به میان آورده و می فرماید:

(وَ لا أُقْسِم بالنَّفس اللَّوّامة)(5)

ص:129

مراد از آن، نفسی است که در انسان شکل می گیرد و همواره از درون او را سرزنش می کند که به بیان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این ملامت شامل حال هر دو گروه «محسن» و «مسیء» می باشد. حضرتش به ابن مسعود فرمود :

«یابن مسعود! اکثر مِنَ الصّالحات و البرّ فإنَّ المحسن و المسیئی... یندمان؛ یقول المحسن: یا لَیتنی ازددت مِنَ الم_ُحسنات؛ وَ یَقول المسیئی : قصّرت. و تصدیق ذلک قوله تعالی : (وَ لا أُقسِمُ بالنَّفس اللّوّامة).»(1)

«فرزند مسعود! بسیار به کارهای نیک و نیکی ها اقدام کن، چرا که نیکوکار و بدکار... هر دو پشیمان می شوند. نیکوکار می گوید: کاش بر میکی ها می افزودم. و بدکار می گوید: کوتاهی کردم. تصدیق این مطلب در کلام الهی است: ( سوگند نمی خورم به نفس لوّامه ) .»

خلاصه آن که سرزنش و ملامت دیگران به لحاظ اخلاقی امری ناپسند است که پی آمدهای بدی دارد، از جمله گرفتارشدن خود انسان در دام همان موارد سرزنش. باید برای مقابله با عیوب و گناهان مردم راهی یافت که موجب تشدید لجاجت و در نتیجه اصرار آنها بر گناه نگردد. با الهام گیری از نفس لوّامه، زبان گشودن به نکوهش خود، امری پسندیده است که انسان همواره بار گناه خویش را سنگین یافته و توشه ی خیر خویش را سبک شمارد و بکوشد تا از اوّلی کاسته و به دومی بیفزاید. حرکت در مسیر الاهی نیز چه بسا نیازمند تحمّل بار سرزنش دیگران باشد که در این زمینه نیز باید براساس بصیرت و بینش و زمان شناسی عمل نمود.

می کنند و نه معرفتی به او دارند، راه بذل و بخشش و عطا را می گشاید. وقتی خدای متعال چنین است، جا دارد که ولیّ خدا از چنین خدایی درخواست نماید که: خدایا به من نیرویی ده که نه تنها به نیازمند، بلکه حتّی به غیرنیازمند نیز کمک و بذل و بخشش نمایم.

قرآن مجید، در ضمن توصیف فقیر و نیازمند می فرماید: فقرا به گونه ای زندگی می کنند که (یحسبهم الجاهل أغنیاء من التعفّف)(1)  به زیادیِ عفّت و بزرگ منشی که

دارند، کسانی که از نزدیک ایشان را نمی شناسند، گمان می برند که از جمله ی توانگران اند. از سوی دیگر در منطق تشیّع، اغنیا به فقیران آزموده می شوند؛ یعنی توانمندان جامعه در نحوه ی برخورد با این گروه تهی دست ارزیابی می گردند. از امام موسی بن جعفر علیه السلام نقل شده که می فرمود:

«إنَّ الله عزَّوجَلَّ یَقُول: إنّ ی لم أُغن الغنی للکرامة به عَلّی وَ لَم أُفقر الفقیر لهوان به علّی؛ وَ هُوَ ممّا ابتَلیت بِه الأغنیاء بالفقراء. وَ لَولا الفقراء، لم یستوجبِ الأغنیاء الجنَّة.»(2)

«خدای عزّوجل می فرماید: من غنیّ را به خاطر کرامتی که نزد من دارد، غِنا بخشیدم. فقیر را نیز به دلیل سبک شمردن، به فقر نکشاندم. بلکه اغنیاء را به سبب فقرا آزمودم. اگر فقرا نبودند7 اغنیاء شایسته بهشت نمی شدند.»

به طور خلاصه آن چه توانگران را بهشتی می دارد، وجود فقرا و نیازمندان است.

در منطق تشیّع حتّی سخن فقر گفتن با خود، مذموم شمرده شده است، چه رسد آن که فرد دست و زبان به اظهار نیاز نزد دیگری بگشاید. امام صادق علیه السلام در پاسخ آن کس که از حضرتش درخواست موعظتی نموده بود، فرمودند :

«لاتُحدّث نفسک بفقر.»(3)

«با خود، از فقر سخن مگو.»

از سوی دیگر نکوهش و سرزنش و طعنه زنی به فقیر نیز، امری بسیار ناپسند است. برخی زنان زبان به سرزنش دخت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گشودند و رنجش خاطر حضرتش را موجب شدند تا آن جا که حضرت زهرا علیها السلام شِکوه نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آورد و عرضه داشت :

«یا رسول الله، عیّرتنی نساء قریش بفقر علیّ...»(4)

«ای رسول خدا! زنان قریش مرا به فقر علی سرزنش می کنند.»

پیامبر در پاسخ فصل مشبعی از فضایل حضرت امیر علیه السلام را برشمرده و بدین سان خطّ بطلان بر موضوع سرزنش کشیدند

ص:131

و هشت ویژگی عمده ی علی علیه السلام را یادآور شدند که شادی دل و جان حضرت زهرا علیها السلام را در پی داشت و لبخند شادمانی بر چهره شان نشانید.

به هرحال، از یک سو فقیر باید به گونه ای باشد که ناآشنایان به او، وی را غنی بدانند؛ از سوی دیگر توانگران به وجود تهی دستان آزموده می شوند. با این همه، حدیث فقرکردن امری ناپسند و نکوهش به فقر نیز روشی ناستوده است. نتیجه آیا جز این خواهد شد که فقیر در بین مردم ناشناس بماند، با فقر خویش دست و پنجه نرم می کند و می سوزد و می سازد و حتّی غیرنیازمند شناخته می شود؟ اگر به این زمینه ها به درستی توجّه شود، آن گاه ارج و قدر جمله ی امام سجّاد علیه السلام «الافضال علی غیر المستحق» روشن می گردد.

در این زمینه مرحوم صدوق در علل الشّرایع داستان مفصّلی از امام سجّاد علیه السلام نقل می کند که بسیار شنیدنی و خواندنی است. گوشه هایی از این داستان چنین است که ابوحمزه ی ثمالی می گوید: روز جمعه نماز را با امام به جای آوردم. پس از اتمام نماز و انجام تعقیبات، همراه با حضرتش به طرف منزل ایشان رفتیم. در آستانه ی ورود به منزل، حضرت به خادمه ی خود _ که سکینه نام داشت _ فرمودند: هرگز سائلی را از در خانه نرانید مگر آن که او را غذا دهید؛ چرا که امروز جمعه است. ابوحمزه می گوید: من با شنیدن این سخن به حضرت عرض کردم :

«لَیسَ کُلّ مَن یستحق مستحقّآ».

«هرکه خود را فقیر می داند، به راستی فقیر نیست.»

حضرتش فرمودند :

«یا ثابت، أخاف أن یکون مستحقّآ فلانطعمه و نردّه فینزل بنا أهل البیت ما نزل بیعقوب و آله. أطعموهم أطعموهم...»

«ای ثابت! نگرانِ آنم که مستحقّ باشد، ولی او را غذا ندهیم و برگردانیم، آنگاه بر ما اهل بیت، همان رسد که بر یعقوب و خاندانش فرو رسید. آنها را طعام دهید. طعامشان دهید...»

پس از آن امام مفصّلا داستان ابتلای حضرت یعقوب به قصّه ی دردناک هجران فرزندش یوسف را به تفصیل بیان کردند و ریشه ی آن را در راندن سائل روزه دار و وارسته ای دانستند که در شب جمعه ای به خانه ی حضرت یعقوب آمد و درخواست زیادی طعام از آنان کرد. ایشان درستی درخواست او را تصدیق ننموده و او را دست خالی از خود راندند. خداوند هم به او وحی فرستاد که به زودی به خاطر این عمل «لاَُنْزِلَ بِکَ بَلوای وَ لأجعلنّک و ولدک غرضآ لِمصائبی». آن گاه امام در پاسخ سؤال دیگر ابوحمزه فرمودند: این همان شبی بود که یوسف آن خواب را دید و به دنبال این تهدید الاهی بود که یعقوب از وی خواست تا خوابش را برای برادرانش تعریف ننماید که مورد کید و حسد آنان قرار گیرد که چنین نشد و آن حوادث تلخ و گرفتاری های شدید برای آن هر دو پیش آمد.(1)

حضرت سجّاد علیه السلام فرمودند که به انگیزه ی این که چه بسا نیازمندی در میان غیرنیازمندان باشد، حتمآ باید بذل و بخشش پیشه نمود و میدان راحتی به روی غیرمستحقّان نیز گشود.

ص:132

نیای والای حضرت سجّاد علیه السلام ، مولای متّقیان علیه السلام نیز چنین بود. در داستان مفصّلی که به روایت امام عسکری علیه السلام نقل شده، حضرتش از رهگذر ایثار، تهی دست ناشناس را یاری رسانده او را سیر می نماید، آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از او می پرسد:

«یا أبَاالْحَسَن، تفعل هذا به وَ لعَلَّهُ مُنافق؟»

«ای ابوالحسن! با او چنین می کنی؟ شاید منافق باشد.»

امیرالمؤمنین علیه السلام در پاسخ عرضه می دارند :

«إنْ یَکُن مؤمنآ فَهُوَ أهل لما أفعل معه؛ وَ إنْ یَکُن مُنافقآ فَإنّا لِلإحسان أهل. فلَیْس کُلّ معروف یلحق مستحقّه...»(1)

«اگر مؤمن باشد، شایسته است برای برخوردی که با او می کنم. و اگر منافق باشد، من برای احسان شایسته ام. به هر حال، چنین نیست که هر نیکی به فرد مستحقّ آن برسد.»

به نظر می رسد که با همین مختصر که مطرح گردید، گوشه هایی از زیبایی کلام امام سجّاد علیه السلام روشن شده باشد که «بخشش بر غیر نیازمند» خود چه ارزش والایی است و از چه دیدگاه هایی می توان به آن نگریست و بر اجرای آن پای فشرد.

در پایان توضیح این عبارت، تذکّر یک نکته ی مهم ضروری است و آن این که هر چند در امور مادّی این عمل پسندیده شمرده شد، امّا در امور معنوی شیعیان از آن بازداشته شده اند. پیروان اهل بیت هرگز مجاز نیستند حقایق والای دین و معارف توحیدی و مبدیی و معادی را _ بی توجّه به تاب و تحمّل و شخصیّت و ارزش و صلاحیّت طرف مقابل _ با او مطرح کنند. به نمونه هایی از آن اشاره خواهد رفت، امّا به یقین این هشدار، بستن باب خیر به روی محرومان و ناآگاهان نیست، بلکه پیش گیری از بازاری شدن حقایق روحانی و افتادن آن اصول در میان دست و پای کسانی است که فاقد شایستگی لازم برای دریافت این حقایق می باشند و چه بسا که خود از آن طرفی برنبندند و توان انتقال به دیگری را هم درنیابند.

در روایت است که جبرئیل امین در زمینه آموزش دعای جوشن کبیر به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله یادآور شد :

«یا مُحمَّد، لاتُعَلّم هذا الدُّعاء إلّا المؤمن یستحقّه.»

«ای محمّد! این دعا را به کسی یاد مده، مگر مؤمنی که شایسته آن باشد.»

و در سطور بعدی آمده که این دعا را جز به مؤمنان پاک نهاد و سِرّنگه دار نباید آموخت.

«و إن بذلته لِغَیر مُستحَقّه ممَّن لایَعرف حقّه وَ مَن یستَهزء بِه، فَأسْأل الله العظیم ان تحرمک ثوابه و إن یجعَل النّفع ضرّآ.»(2)

«اگر آن را به افرادی ناشایسته ببخشی که قدر آن را نمی شناسند و بدان استهزاء می کند، از خدای بزرگ می خواهیم که تو را از پاداش بی بهره دارد و سود را به زیان بدل سازد.»

ص:133

در توصیه ی پیشینیان آمده که :

«لاتمنعوا الحِکمَة أهلها فتظلموهم و لا تعطوها غیر مستحقّها فَتظلموها.»(1)

«حکمت را از اهل آن باز مدارید که به آنها ستم روا داشته اید. و آن را به افراد غیر مستحقّ آن مدهید، که به حکمت، ستم کرده اید.»

به راستی نیز که چنین است. بازداشتن آنان که اهلیّت دریافت حکمت را دارند، ستم راندن بر ایشان است، آن سان که عرضه ی حکمت بر غیر اهلش ستمی نابخشودنی بر ساحت آن دانش و بینش است.

تلخ کامی نداشته باشد. حتّی اگر آن را بر خویش سنگین می بیند، از عمق جانش باید تن در دهد و حقّ را بپذیرد، وگرنه در منطق قرآن، در شمار معرضان(1) ، کافران(2) ، مفسدان(3) ، مستهزئین(4)  و ده ها

سرفصل دیگر از این ردیف قرار می گیرد. طبیعی است که فرد، آن گاه که از این دام ها رست، شیرینی حق را به عمق وجود درمی یابد و هرگز آن را تلخ نمی شمارد. البتّه حق گرایی امری سهل نیست؛ بلکه پایداری بر آن بسیار سنگین و دشوار است که انسان حق گرا را مأجور می دارد؛ انسانی که گرایش های درونی خود را در حق ستیزی پای مال ساخته، بر آن ها غلبه می کند و دست بر دامان حق می نهد.

امام صادق علیه السلام در پاسخ به سؤال فردی دریافت که وی از آن چه حضرتش بر آن فتوی داده، در خود احساس کراهت می نماید. لذا به او فرمود :

«یا هذا، اِصْبِرْ عَلَی الْحَقّ، فإنَّه لم یصبر أحدٌ قطٌ لحقٍّ إلّا عوضه الله ما هو خیر له.»(5)

«بر حق صبر کن. هرگز هیچ کس بر حق صبر نکرد مگر این که خداوند، به او بهتر از آن را، به عوض آن بدهد.»

مرحوم مجلسی طی بابی با عنوان «ایثار الحق عَلَی الباطل و الأمر بقول الحقّ و إن کان مُرّآ» روایاتی را جمع آوری نموده و از ابی ذر غفاری نقل می کند که :

«أوصانی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بِأنْ أقول الحق وَ إن کان مُرّآ.»(6)

«رسول خدا به من سفارش کرد که (همواره) حق را بگویم، گرچه تلخ باشد.»

توجّه داشته باشیم این روایات، تلخی ذاتی برای حق اثبات نمی کند که با مطالب پیشین در تعارض قرار گیرد؛ بلکه عمدتآ بیانگر حالت کسی است که تحت تأثیر کشش های نامطلوب نفسانی، حق را در کام خویش تلخ می یابد. لذا با کلمه ی شرطیّه ی «إن» از آن سخن به میان آمده است. امام باقر علیه السلام می فرماید :

«آن گاه که مرگ پدرم امام سجّاد علیه السلام در رسید، حضرتش مرا به سینه چسبانید و فرمود: تو را به امری سفارش می کنم که در چنین حالتی پدرم نقل کرد و آنها نیز در چنین حالاتی از پدرانش که: اصبر عَلَی الْحَق و إن کانَ مرّآ.»(7)

ص:135

قرآن مجید این حق گویی و معارضه ی احتمالی آن را با خود انسان، برای مؤمنان این چنین بیان می کند که :

(یا أیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُونُوا قَوّامین بِالْقسط شُهداء للّه و لَوْ عَلی أنْفسکم اَوِالْوالِدَیْن و الأقربین)(1)

( ای مؤمنان! همواره به قسط و عدالت قیام کنید، و برای خدا شهادت دهید، گرچه به زیان خودتان یا والدین یا نزدیکانتان باشد. )

بر این اساس ما باید تلاشی ویژه داشته باشیم تا این نیرو را در درون خود فراهم آوریم که همه جا معیار برایمان حق باشد، هر چند که ما را خوش نیاید.

این منطق در اسلام تا بدان جا قوی طرح شده که فرد مسلمان باید این گونه خود را بسازد که :

«قل الحق و إن کانَ فیه هلاککَ، فَإنّ فیهِ نجاتک... و دع الباطِلِ و إن کان فیه نجاتک، فإنّ فیه هلاکک.»(2)

«حق بگو. اگر (می پنداری که) هلاک تو در آن است، ولی (به واقع) نجاتت در آن است... و باطل را رها کن. اگر (می پنداری که) رهایی تو در آن باشد، ولی (به واقع) نابودی تو در آن است.»

یعنی به لحاظ بینشی در او چنان دگرگونی به وجود آورد و فرهنگ درونش را آن چنان منقلب سازد که اساسآ هلاک بر اثر حق گویی را نجات واقعی و رهایی بر اثر گرایش به باطل را به واقع مرگ خویش شمارد.

طبیعی است که ثمره ی چنین بینش و روشی آن خواهد شد که در جامعه ی اسلامی، همواره حق جلوه گری داشته و مظاهر باطل _ هر چند که فریبنده و آراسته باشند _ محکوم به فنا و زوال خواهند بود.

در چنین جامعه ای افراد آن چنان تربیت می شوند که حالات مختلف و متضادّ روحی آنان، بر حق گرایی ایشان تأثیر سوء نخواهد گذاشت؛ چرا که از مولایشان علی علیه السلام برایشان نقل شده که خطاب به امام حسین علیه السلام در وصایای خویش فرمودند :

«یا بُنَیَّ، أُوصیکَ بِتَقْوَی الله فی الغِنی و الفقر و کلمة الحق فی الرّضا و الغَضب.»(3)

«فرزندم! سفارشت می کنم به تقوای خدا (در همه حال:) در غنی و فقر، و (گفتن) کلام حقّ (در همه حال:) در رضا و غضب.»

به هرحال، امام سجّاد علیه السلام از خدای متعال تعهّد بر حقّگویی را _ هر چند که سخت باشد _ درخواست می نماید. و ما نیز باید چنین بخواهیم. گسترش این خصلت در جامعه، سبب خواهد شد که انسان ها به مرور، پای بند بر این امر مهم شوند. بدین سان باطل و خیانت و بسیاری از ضد ارزش ها پای از حریم جامعه ی اسلامی بیرون خواهند کشید. در آن صورت، باطل را نرسد که در لباس حق جلوه کند و مردم را نیز نرسد که کلام حق را به انگیزه ی اهداف باطل بر زبان رانند، و همگان به تمام وجود، این کلام الهی را درمی یابند که:

(فَما ذا بَعدَ الحقّ إلّا الضّلال فَانّی تصرفون)(4) .

ص:136

( بعد از حقّ، چیست جز گمراهی؟ پس شما را به کجا می گردانند؟ )

پس از حق و رویگردانی از آن، افتادن در دام باطل است.

زده، شاهد و ناظر بوده و حاضر خواهد دید. در این

صورت دیگر نیازی برای به رخ کشیدن آن در خود نمی بیند، چرا که این امور را نزد خدای جهان _ که خود منشأ خیر مطلق است _ حاضر می بیند.

در بینش فرد مسلمان، با الهام از کتاب و سنّت باید این حقیقت شکل گیرد که :

(ما تقدّموا لاِنْفسکُم مِن خیر تَجدُوه عِندَ الله)(1)

( هرچه خیر که برای خود پیش فرستید، نزد خداوندمی یابید. )

انجام امور خیر، صِرفآ به این انگیزه انجام گیرد که به واقع برای خود باشد و نه برای دیگری، هر چند که صورتآ ثمره ی کار خیر عاید فردی دیگر می شود، و برای یافتن آن در پیشگاه خدا از وی صادر می گردد. چنین فردی همواره این کار خیر را ناچیز می شمارد، هرگز در انتظار جبران آن از طرف مقابل نیست. لذا بزرگداشت و تکریم مردم را نیز نه خواهان است و نه به چیزی می شمارد. او نیازی ندارد تا کار خیرش به رخ کشیده شود؛ چرا که دریافته که :

(ما تفعلوا مِن خیر یعلمه الله)(2)

( هر کار خیری که انجام دهید، خداوند آن را می داند. )

در نظام هستی، خیر از چشم آن کس که خود کانون خیر است، مخفی نمی ماند. حتّی اگر به انگیزه ی پاداش _ اعمّ از دنیوی و اخروی _ کار خیری صورت دهد، می داند که :

(و ما تنفقوا مِن خیر یوفّ إلیکُم وَ أنتُم لاتظلمون)(3)

( و هر حالی که انفاق کنید، به خودتان باز می گردد. و به شما هرگز (از ناحیه خداوند) ستم نمی شود. )

چه نیکوست که کار خیر، حتّی نه به انگیزه ی پاداش، بلکه خالصانه و در راستای جلب رضایت خدای متعال صورت گیرد و اگر انسان قصد سوداگری هم دارد، سودایی این چنین نماید.

شیعه و محبّ امیرالمؤمنین و فرزندان معصومش علیهم السلام اساسآ به خاطر این وابستگی، از هر جهت خود را شایسته ی کار خیر می شناسد؛ چرا که از مولایش علی علیه السلام آموخته که :

«عَلیکُم بِأعمال الخیر فَتبادرُوها؛ وَ لایَکُن غیرکُم أحقَّ بِها مِنکُم.»(4)

«وظیفه دارید که به اعمال خیر بشتابید. مبادا دیگران در این زمینه، سزاوارتر از شما باشند.»

ص:138

برای چنین فردی اساسآ معیار شادی و حزن، گرایش و بازماندن از کار خیر است؛ زیرا از مولایش امام متّقین علیه السلام به او رسیده است که :

«أکثر سرورک علی ما قدّمت مِنَ الخَیر، وَ حُزنک علی ما فاتَ مِنهُ.»(1)

«بیشترین شادی تو باید بر خیر یباشد که پیش فرستاده ای. و اندوهت بر خیری باشد که از دست داده ای.»

نکته ی آموزنده و جالب توجّه و زیبا در این باب، آن است که در تعالیم اهل بیت علیهم السلام باید انسان امور خیر را که در حقّ دیگران انجام داده، چند هم که فراوان باشد، اندک شمارد. امّا خیری که نسبت به خودش صورت می گیرد، باید آن را بزرگ بداند؛ چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در توصیف فرد عاقل می فرماید :

«یستکثر قلیل الخَیر مِن غَیرِه وَ یَسْتقلّ کثیر الخَیر مِن نفسه.»(2)

«نیکی اندک از دیگران را زیاد می بیند، ولی نیکی فراوان از خود را کم می داند.»

نکته ی پایانی در این مقوله، به بیان این مطلب اختصاص داده می شود که اگر کسی به فرض توان هیچ گونه کار خیری را در هیچ زمینه ای نداشت _ که چنین فرضی تقریبآ محال می نماید_ و در عین حال علاقه به انجام امور خیر داشت، شرع مطهّر راه را به روی او نبسته است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده :

«الدّال عَلی الخَیر کَفاعله.»(3)

«کسی که به کار خیری رهنمون شود، مانند آن است که خود، بدان اقدام کرده است.»

چنین فردی می تواند مردم توانا به انجام امور خیر را به موارد کار خیر رهنمون گردد. در این صورت، همانند انجام دهنده ی کار خیر برای او نیز اجر و ثوابی مقرّر خواهد گردید.(4)

«وَ أکمِل ذلِکَ لی بِدوام الطّاعة وَ لزوم الجماعة و رفض أهل البدع وَ مستعملی الرّأی المخترع».

در بخش پیشین، امام سجّاد علیه السلام از خدای متعال زیور پاکان و زینت پرواپیشگان را خواست و 18 زمینه را یکی پس از دیگری برشمردند: بسط عدل، کظم غیظ، فرونشاندن فتنه، حسن رفتار، سیرتی خوش، خُلقی نیکو، پیش تازی در

ص:139

فضیلت جویی، دیگری را بر خود مقدّم داشتن، ترک سرزنش دیگران، بخشش بر غیر نیازمند، حق گویی تحت هر شرایط، کار خیر خود را کوچک شمردن.

دیدیم که هر یک از این زمینه ها چه نقشی کارساز و سامان بخشیدنی به اخلاق فردی و جمعی و تدارک جامعه ای انسانی _ اسلامی بر عهده داشت. هر یک از این سرفصل ها می تواند جامعه ای انسانی و شایسته ی شأن والای او به بار آورد.

اینک حضرت سجّاد علیه السلام در این بخش از خدا می خواهد که: این موارد را با تحقّق چهار ویژگی در من به کمال مطلوب برسان، آن سان که بتوانم بر بساط بندگی و اطاعت در پیشگاه تو دوام بخشم و با مردم مسلمان همراه و هم آهنگ شوم و دو گروه بدعت گذار در دین و دین تراشان ناآگاه را از خود برانم.

در این درخواست ها، سه موضوع مهم ملحوظ است : استمرار رابطه با خداوند، ترک و تدوام رابطه با مردم، موضع گیری در قبال حقایق دین. اوّلی در تبیین رابطه ی فرد با خداست، دومی تعهّدات فرد در قبال جامعه را روشن می سازد و سومی رابطه ی فرد مسلمان با مکتب اعتقادیش را تبیین می نماید.

( سپس فرجام کسانی که بد کردند، آن شد که آیات خدا را دروغ دانستند و به آنها استهزاء کردند. )

روشن است که خدای متعال، مستغنی از طاعت و اطاعت بشری است؛ امّا این رسم بندگی است که می تواند فرد را به کمال بکشاند و از خاک به افلاک سیر دهد. وقتی اصل طاعت چنین است، به یقین دوام بر این اطاعت ارزش والاتری دارد؛ چرا که می تواند به صورت عاملی مؤثّر و مهم در جهت ارتقای انسان به کار آید، وگرنه خداوند، به بیان حضرت امیر علیه السلام :

«خَلق الخلق حین خلقهم، غنیآ عن طاعتهم آمنآ مِن معصیتهم، لاِنَّه لاتضرّه معصیة من عصاه وَ لاتنفعه طاعة من اطاعه»(1)

«خداوند، آفریدگان را آفرید، زمانی که آفرید، در حالی که از طاعت آنها بی نیاز و از عصیان آنها در امان است؛ زیرا نه عصیانِ گنهکار، زیانش رساند و نه اطاعت مطیع سودش دهد.»

به بیان حضرت علی علیه السلام :

«طاعة اللّه مفتاح کُلّ سداد و صلاح کلّ فساد»(2)  

بندگی خداوند کلید هر استواری و چاره ی هر فساد و نابسامانی است.

پس به یقین دوام این طاعت می تواند انسان را بیمه کند، او را همواره در شاهراه سداد سیر دهد، و از هر گونه فساد به دور دارد.

هرکس که دوام بر طاعت را دشوار بداند، باید در پی آگاهی از جهت آن باشد. چه بسا بر خود هراس راه دهد و گاهی مشقّت در طاعت برای او سؤال انگیز باشد. چنین فردی باید این بیان امیرمؤمنان علیه السلام را در نظر آورد که فرمود:

«مَن تواضع قلبه لِلّه، لَم یسأم بدنه مِن طاعة الله.»(3)

«کسی که قلبش برای خدا تواضع کند، بدنش از طاعت خداوند، خسته نمی شود.»

پایداری و شکیبایی و تداوم بر طاعت خداوندی، امری است که می تواند جاذب دیگر نعمت های پروردگار نیز باشد. اگر از این دیدگاه به موضوع طاعت بنگریم، شایسته است که آن را بزرگ شماریم. امام علی علیه السلام می فرماید:

«اِستتمّوا نعم الله علیکم بالصَّبر عَلی طاعته».(4)

ص:141

«برای این که نعمت های خدا را بر ود تمام کنید، بر طاعت او صبر روا دارید.»

خلاصه این که دوام بر طاعت، ارزش والایی است که در بیان آن امام همام علیه السلام یکی از عوامل کمال ایمان بیان شده است :

«دوام الطّاعات و فعل الخیرات و المبادرة إلی الم_کرمات من کمال الایمان و افضل الإحسان.»(1)

«مداومت بر طاعت ها، انجام خیرات و مبادرت به مکارم؛ از (نشانه های) کمال ایمان و برترین احسان است.»

در یک کلام آن کس که می خواهد به پیروزی دست یابد، باید بداند که این مهمّ در تداوم بندگی خدای متعال به دست می آید، که: «دَوام العبادة برهان الظّفر بالسّعادة»(2) .

به بیان حضرت علی علیه السلام سزاوار چنان است که:

«ینبغی لِلعاقل أن لایخلو فی کلّ حال عن طاعة ربّه وَ مجاهدة نفسه.»(3)

«برای عاقل، سزاوار است که در هر حال، از طاعت خدایش و مجاهده با نفس خود، جدا نشود.»

«ای مردم! بر شما باد به جماعت (حق). و هشدار، که به تفرقه گرفتار مشوید.»

حضرتش با تشبیهی زیبا سرنوشت انسانی را که راه جدایی از جمع را پیش گرفته و در وادی زندگی به تنهایی طی طریق می نماید، همانند گوسفندی می شمارد که از گله جدا شده است. آن سان که این گوسپند خوراک گرگ می شود، آن انسان هم طعمه ی شیطان خواهد شد و سرانجام ابلیس او را خواهد ربود.(1)

حضرتش این امر را تا بدان جا مهم می شمارد که می فرماید:

«مَن خَرَجَ مِن الجَماعَة قید شبر، فقد خلع ربقة الإسلام مِن عُنقه»(2)

«کسسسسی که از جماعت (حق) به اندازه یک وجب دور شود، قید اسلام را از گردن خود جدا کرده است.»

آن گاه که فردی به خود اجازه می دهد حتّی یک وجب از جامعه فاصله گرفته و راه خود را جدا سازد، گویی که تعهّد اسلامیت را از عهده ی خویش خارج ساخته است.

روایات در این باره فراوان است؛ امّا باید به این نکته ی مهمّ توجّه داشت که منظور اصلی از این جماعت چیست؟ آیا این تعابیر گویای آن است که به مصداق «خواهی نشوی رسوا همرنگ جماعت شو» باید با هر جمع و جماعتی همراه شد؟ آیا این هشدارها نکوهش از جداشدن از هر جامعه و جمعیّتی را در بر دارد و یا واقعیّت امر، چیز دیگری است؟

روشن است که با وجود آیاتی نظیر (أکثرهُم لایعقِلُون)، (أکثرهُم لایَشکُرون)، (أکثرهُم لایَعلَمُون)، (أکثرهُم لایَشعَرون) و ده ها تعبیر نظیر آن، هرگز مراد از این التزام به اجتماع، همراه شدن با اکثریّت مردم، بی توجّه به فهم و دین و منطق و گرایش های آنان نیست؛ زیرا که اساسآ چنین گرایشی نوعی نقض غرض در ساحت ادیان است.

برای پیش گیری از تفصیل در این باب، به ذکر دو روایت از رسول خدا صلی الله علیه و آله در این زمینه مبادرت می ورزیم تا مشخّص شود که این جامعه گرایی در منطق حضرتش چگونه تفسیر شده است و آیا می توان مطلقِ پای بندی به جامعه را بی توجّه به شرایط و ویژگی های آن جامعه ارزشی اسلامی نام نهاد.

«سُئل رسُول الله صلی الله علیه و آله و سلم عَن جماعة امته؟ فَقالَ جماعةُ أُمَّتی أهل الحق وَ إن قلّوا.»(3)

«از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدند: که جماعت امّتش یعنی چه؟ فرمود : جماعت امّت من، اهل حق اند، گرچه اندک شمار باشند.»

توضیح آن که این روایت از حضرت صادق علیه السلام نقل شده است.

«قیل لِرَسُول الله 9: ما جَماعَة أمتک؟ قالَ: مَن کانَ عَلَی الحَقّ وَ إنْ کانُوا عشرَة.»(4)

ص:143

«از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدند: جماعت امّت شما یعنی چه؟ فرمود: آنان که بحقّ اند، گرچه ده تن باشند.»

از این بیانات به خوبی روشن می شود که منظور از پای بندی به جامعه، هرگز همراه شدنِ بی قید و شرط با آن نیست، بلکه ملاک مهم در این باب، موضوع حق گرایی است. اگر چنین ملاک ارزنده وجود نداشت، جمعیّت از ارزش افتاده و قلّت اهل حق به اصل آن لطمه نمی زند. همراهی با جامعه و یا تعبیر «لزوم الجماعة» چنین تبیینی دارد.

ج. رویارویی با بدعت و بدعت گزاران و تابعان آنان، با همان مفهوم که بدان اشاره رفت.

در این راستا سه امر را به روشنی نشان می دهند: رابطه ی میان خود و حق، خود و خلق و خود و مکتب

سرانجام به ما می آموزند که چگونه می توان لباس صالحان را در بر گرفت و به زیور پرواپیشگان زینت یافت.(1)

«اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی محمّدٍ وَ اله و اجْعَل أوسع رِزقکَ عَلَیَّ إذا کبرت... و اعترافآ بإحسانکَ و احصاءً لِمنّتک.»

در این بخش، امام علیه السلام پانزده درخواست را مطرح می نماید. حضرتش در آغاز با آینده نگری و واقع بینیِ خاص، درمان پاره ای مشکلات را می طلبد که معمولا دامن گیر انسان در دوران کهولت می گردد، از جمله این که از خدای متعال می خواهد که در آن ایّام گشاده رزق بوده و تاب و توان و تحمّل درد و رنج را داشته باشد و به دامان پدیده ی کسالت در عبادت نیفتد. هر یک از این سه مورد، می تواند انسان را گرفتار ورطه های هولناکی بنماید.

عبادی از او سر بزند، یقینآ از قبیل عادت است، نه بر سبیل اطاعت. از این روی، امام سجّاد علیه السلام بلافاصله پس از دو موضوع قبلی سخن از این آفت در میان می آورد و موضوع بروز حالت کسالت در بندگی را مطرح می نماید. امام علیه السلام از آن به عنوان یک ابتلا و آزمون الاهی تعبیر می کند که این کسالت خود می تواند آغازی برای بسیاری از لغزش های بعدی باشد. این کسالت تا بدان جا در فرهنگ دین نکوهش شده که قرآن مجید، آن را از جمله نشانه های نفاق برمی شمارد و می فرماید :

(إنَّ الم_ُنافِقینَ یُخادِعُونَ الله وَ هُوَ خادعهُم؛ و إذا قاموا إلَی الصَّلاة، قاموا کُسالی یُراؤُونَ النّاس؛ وَ لایذکرون الله إلّا قَلیلا)(1)

«منافقان، با خدا خدعه می کنند. و خداوند، پاسخ نیرنگ شان را به آنها می دهد. و هنگامی که به نماز می ایستند، در حالت کسالت می ایستند که با مردم ریا می ورزند. و خدا را فقط به میزان اندکی یاد می کنند.»

امام سجّاد علیه السلام در دعای ابوحمزه، از بروز این حالت به خدای متعال پناه برده و عرضه می دارد :

«اَللّهُمَّ إنّ ی أعُوذُ بِکَ مِنَ الْکسل و الفشل و الهمّ و الجبن...»

«خدایا! من به تو پناه می برم، از کسالت، سستی، اندوه و ترس...»

حال اگر انسانی در ایّام پایانی زندگی خود، دچار چنین حالتی شود، بسیار غم انگیز خواهد بود. رنج آورتر آن که این فرد در دوران قبلیِ زندگی خویش، نشاط در عبادت خدای متعال داشته باشد و اینک دو عاملِ تنگ دستی و درد و رنج، او را در چنین دام خطرناک ابلیسی گرفتار کرده باشد. چنین است که امام علیه السلام از خداوند می خواهد به چنین آزمون سختی او را نیازماید و درگیر چنین بندی نگردد. امیرالمؤمنین علیه السلام این کسالت را آفت پیروزی و توفیق دانسته و می فرماید :

«آفة النُجح الکسل.»(2)

«آفت پیروزی، کسالت است.»

در روایات، تأخیر عمل نشانه ی این کسالت گفته شده که خود آفت دیگری است. مطالبی که پیش از این پیرامون واژه تسویف گفته شد، بیانگر واقعیّت این موضوع است. امام علی علیه السلام می فرماید:

«تأخیر العمل عنوان الکسل.»(3)

«درنگ در عمل، نشانه کسالت است.»

آن امام همام علیه السلام ما را هشدار داده اند که:

ص:146

«إیّاکم و تسویف العمل»(1)

«هشدار! مبادا گرفتار تسویف (تأخیر انداختن) عمل شوید.»

در دعا از زبان امام چهارم علیه السلام می خوانیم:

«فقد افنیت بالتسویف و الآمال عمری»(2) .

«به راستی که عمر خود را به تسویف (تأخیر انداختن) و آرزوها، بر باد دادم.»

حضرت علی علیه السلام هشدار می دهد که چه بسا کاری را به تأخیر می اندازیم و دیگر اساسآ امکان و فرصتی برای انجام آن دست نمی دهد که : «مَن تقاعس اعتاق»(3)

در فرهنگ دین، این کسالت در امور اخروی به مراتب نکوهیده تر معرفی شده است؛ چرا که معمولا بروز آن نیز بیشتر در این زمینه صورت می گیرد. از این رو، امیرمؤمنان علیه السلام آن جا که می خواهد نشانه ای از انسانِ گرفتار خِذلان ارائه دهد که دچار خشم خداوندی شده، چنین می فرماید :

«إنَّ أبغضَ الرِّجال إلَی الله تعالی لعبدآ وکله الله إلی نفسه، جائرآ عن قصد السَّبیل، سائرآ بغیر دلیل. إن دُعی إلی حرث الدُّنیا عمل؛ و إن دعی إلی حرث الآخرة کسل.»(4)

«به راستی، خداوند تعالی، بیش از هر گروهی، فردی را دشمن می دارد که او را به خود واگذارده، از راه اعتدال منحرف شده، بدون همراه سفر می کند. اگر به کشت و زرع دنیا دعوت شود، می شتابد. و اگر او را به کشاورزی آخرت فرا خوئانند، کسالت نشان می دهد.»

در این بخش از کلام امام علی علیه السلام برای انسان مورد خشم خداوندی چهار ویژگی بیان شده است: انحراف از راه راست، حرکت در مسیر بی هیچ راهنما، دنیاگرایی و کسالت در امر آخرت.

به مناسبت این بحث باید دانست که این کسالت، از آفات حیات دنیوی و مانع سعادت اخروی است، و به مصداق «الکسل یضرّ بالدّین و الدُّنیا»(5) ، به دین و دنیا هر دو

ضربه می زند. انسان گرفتار به این بلیّه را پیشوایان دین دوست نمی دارند. امام باقر علیه السلام می فرماید :

«إنّی اُبغض الرَّجل یکون کسلانآ عن أمر دنیاه. وَ مَن کسل عَن أمر دنیاه، فهو عَلی أمر آخرته أکسل.»(6)

ص:147

«من فردی را که نسبت به امر دنیای خود کسالت دارد، دشمن می دارم. و کسی که به امر دنیای خود کسل باشد، نسبت به امر آخرتش کسالت بیشتر دارد.»

چنین است که در فرهنگ دین، کسی که در امر دنیای خویش بی حوصله باشد، در امر دین و آخرتش به مراتب کسل تر خواهد بود.

دو واژه ی ضجر (به معنی بی تابی و بی حوصلگی) و توانی (به معنی تنبلی و سهل انگاری) از جمله واژه هایی است که در روایات با موضوع کسالت پیوند خورده و برای هر یک از آن دو، در این زمینه تعابیر و تحلیل های ویژه ای آمده است.(1)

نقطه ی مقابل کسالت، نشاط است که همپای گریز از کسالت در دعاها از خدا می خواهیم :

«وَ امْنُنْ عَلَینا بِالنِّشاط، و اعذنا مِنَ الفشل و الکسل.»(2)

«خدایا! به نشاط بر ما منت گذار، و ما را از سستی و کسالت در پناه خود دار.»

امام سجّاد علیه السلام به زبان دعا از خداوند متعال می خواهد که :

«وَ حَبّب إلیَّ ما تحبّ من القول و العمل حَتّی أدخل فیهِ بلذّة و أخرج مِنهُ بِنشاط.»(3)

«خدایا! آنچه گفتار و کردار دوست می داری، محبوب من بدار، تا آنجا که با لذّت در آن وارد شوم، و با نشاط، از آن بیرون آیم.»

یعنی که فرد در دو میدان قول و فعل، همپا و همگام، با لذّت قدم بگذارد و به نشاط و شادمانی بیرون رود. باید در این درخواست دقّت شود که چنین ورود و خروجی مورد علاقه ی خدای متعال باشد و او زمینه ساز چنین امر محبوبی گردد. این نکته خود این حقیقت را می آموزد که همه وقت باید تنها و تنها در میدان رضا و حبّ الاهی در هر دو پهنه ی «گفتار و رفتار» حضور یافت.

به هرحال کسالت آفتی است که اگر بر جان عبادت بیفتد، حال و آینده ی انسان را تباه می کند. امام سجّاد علیه السلام در بخش های آغازین دعا از خداوند خواسته بود که «لاتفسد عبادتی بالعجب». اینک حضرتش ابتلای به کسالت در عبادت را برای خود مهمّ و خطرناک شمرده و از آزمونی این چنین به خدا پناه می برد. عُجب و خودبینی و تظاهر، صفحه ی عبادت و بندگی را سیاه می کند و کسالت و بی حوصلگی در عبادت، فرد را در میدان امتحانی این چنین به شکست و ناکامی می کشاند.

امام علیه السلام پس از این عبارات با طرح ده قسمت پیاپی، قاطعانه سخن از خدامحوری در میان آورده و در ضمن دعا و

ص:148

درخواست، عناوینی مطرح می نماید که عنصر، مرکز و محور اصلی تمامی آن عناوین، خداست و بس. این تکرار همان سخن همیشگی است که ادعیه ی مأثور در فرهنگ شیعی، آموزنده ی معالم و معارف دینی هستند که در لباس دعا و نیایش و خلوت گزینی و نجوا با خدای متعال، الفبای اعتقادی را به نیایشگر می آموزند.

امیرالمؤمنین علیه السلام در تبیین علّت برآورده نشدن حاجات و دعاها، هشت عامل برمی شمارند و در قدم اوّل می فرمایند:

«انَّکُم عرفتم الله، فلَمْ تؤدّوا حقّه کما أوجبَ عَلَیکُم، فما أغنت عنکم معرفتکم شیئآ.»(1)

«شما خدا را شناخته اید، امّا حقّ او را نگزارده اید، بدان سان که بر شما واجب ساخته است. پس این معرفت، کاری از شما نمی گشاید.»

پای بندنبودن به لوازم معرفت الاهی _ آن سان که خدای بر ما فرض و واجب نموده است _ خود عامل مهجوری و دورماندن از اجابت دعا می گردد.

او شکل گیرد و به طرف او سمت یابد.(1)

آن گاه امام علیه السلام به عنوان هشدار یادآور می شود که مبادا انسان در دام غفلت از خدای متعال گرفتار شود، او را در تک تک صحنه های زندگی حاضر نداند، او را در کنش ها و واکنش های روزمرّه حاکم بر رفتار فرد و اجتماع، به حساب نیاورد. پی آمد این حالات، خذلان (وارهانیده شدن)، منع (تحریم و بسته شدن تمامی راه ها بر انسان) و اعراض (روی گردانی خدا از بنده) خواهد بود که هر یک از این سه مورد می تواند به تنهایی انسان را از پای درآورد؛ چه رسد که خذلان و منع و اعراض دست به دست هم دهند که در این صورت فرد به خاک سیاه خواهد نشست.

شان قساوت گرفته است. و نیز برای این که علم به آنها داده شده، بدانند که آن، حقیقتی است از خداوندگارت؛ آنگاه بدان ایمان آورند، پس از آن دلهایشان در برابر آن تواضع کند. و به راستی، خداست که مؤمنان را به صراط مستقیم هدایتگر است.»

برخی از نکاتی که در نگرش به این آیات به دست می آید، به ترتیب عبارت اند از :

1_ جریان شدید و جاریِ القای شیطانی تا آن جا که وی در تلاش است حتّی دل و روح پیامبران خدا را نیز هدف قرار دهد.

2_ بی اثر کردن چنین القائاتی در پیامبران، از سوی خدای متعال، به منظور تحکیم آیات خویش.

3_ آزمون بیماردلان و سنگ دلان به القائات شیطانی.

4_ دریافت حقّانیّت پیامبر و آورده های او از سوی آگاه دلان.

5_ تسلیم و خصوع قلبی در پیشگاه چنین حقّ روشن.

6_ هدایت خداوندیِ چنین آگاهان بیداردل به راه مستقیم.

نتیجه ی کلّی آن که در زمینه ی وجود و اثرگذاریِ القائاتی این چنین و هدف گیری شیطان، ضروری است که انسان بیدار و هشیار بوده و خود را از هدف قرارگرفتن چنین تیرهای خطرناکی برهاند.

تمنّی در لغت به معنی آروزکردن آمده است. به گفته ی راغب در مفرادت، صورت حاصله در ذهن از تمنّی را «اُمنیّه» می گویند. واژه اخیر به معنی دروغ هم آمده است. راغب در توضیح علّت آن گفته که چون دروغ معمولا تصوّر و به زبان آوردنِ امری بی حقیقت می باشد، لذا صحیح است که از کذب با تمنّی تعبیر شود. خود او از قول عثمان آورده است که می گفته: ما تغنیّتُ و لاتمنّیتُ منذُ أسلمت، از آن هنگام که اسلام آوردم، نه آوازه خوانی کرده ام و نه دروغ گفته ام.

امانیّ جمع همین لغت امنیّه و به معنی اکاذیب است و در بیان قرآن، برخاسته از ظنّ قلمداد گردیده است.

(وَ مِنْهُم أُمّیُّونَ لایعلمون الکتاب إلّا أمانیّ و إن هُم إلّا یظنّونَ)(1)

( برخی از یهودیان، کتاب تورات را صرفآ دروغ هایی می دانند که عالمانشان ساخته و پرداخته اند و پای بست این گمان و پندار باطل خویش اند. )

با دقّت در این آیات قرآنی، روشن می شود که چرا دو واژه ی تمنّی و تظنّی در کلام حضرت سجّاد علیه السلام پیاپی آمده اند. کار شیطان آن است که همواره مطالب کذبِ برخاسته از گمان نارسا و غلط را در دل و ذهن و عقل فرد القا نماید. روشن است که اگر انسان مغلوب چنین حمله ای قرار گیرد، دچار چه خسرانی شده و در چه مهلکه ای سقوط خواهد کرد. امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

«رَحِمَ الله امرَأً... کابر هواه و کذّب مناه.»(2)

«خدایش بیامرزد انسانی را که با خواسته های دلش درافتد و آرزوهای نابجایش را تکذیب نماید.»

ص:151

هم ایشان در تعبیری زیبا خطاب به دنیا می گویند که اگر تو همانند موجودی دیدنی و در قالب حسّی بودی، به ازای فریب هایی که نسبت به مردم به کار گرفته ای، بر تو حدّ جاری می کردم.

«لأقمتُ عَلَیکِ حُدود الله فی عبادٍ غررتهم بالأمانیّ.»(1)

«حدود الهی را بر تو جاری می کردم، به دلیل این که بندگان خدا را با آرزوها فریب دادی.»

روشن است که دنیا از مهم ترین ابزارهای دست شیطان می باشد. اوست که با پندارها و درخواست های باطل و نابجای دنیوی، به واقع عرصه ی حیات را بر انسان تنگ نموده و او را در بند می کشد.

آن امام همام علیه السلام در همین زمینه می فرمایند که :

«وَ الأمانیّ تُعمی أعین البَصائر و الحظُّ یأتی من لایأتیه.»(2)

«این آرزوها و پندارهای نابجا و دور و دراز است که چشم دل انسان را کور می کند و بهره ی واقعی از آنِ کسی است که سراغ آن ها نرود.»

پس بجاست که تا سر حدّ امکان بکوشیم تا خویش را از تمنّی _ که به تعبیر حضرت سجّاد علیه السلام دامگه شیطان برای ماست _ به دور نگاه داریم و در بند آن گرفتار نیاییم.

تظنّی _ به معنی گمان بردن نابجا _ از جمله اخلاق نکوهیده است. آن چه از این رذیله ی اخلاقی برخیزد، درست در مقابل علم و یقین قرار دارد. قرآن مجید از زبان کافران پیرامون قیامت می فرماید :

(قُلتُم ما ندری ما السّاعة إن نظنّ الّا ظنّا و ما نحنُ بمستیقنین)(3)

( گفتند: نمی دانیم که ساعت (قیامت) چیست، ما فقط گمان می کنیم، و نسبت به آن یقین نداریم. )

گمان، درست در مقابل یقین نشسته است و این مطلب در قرآن در آیات دیگری آمده، مانند :

(ما لَهُم بِذلِک مِن علم إن هُم إلّا یظنُّونَ)(4)

( اینان نسبت به آن علم ندارند، فقط گمان می برند. )

(ما لهم بِهِ مِن عِلم إلّا اتّباع الظّن)(5)

( اینان نسبت به آن علمی ندارند، مگر پیروی از گمان ها. )

ص:152

(و ما لَهُمْ به مِنْ عِلم إن یتبعون إلّا الظَّن)(1)

( اینان نسبت به آن علم ندارند. تنها از گمان پیروی می کنند. )

گمان ناروا امری در نقطه ی مقابل علم و آگاهی روشن قرار داده شده و همه جا این گمان ورزی نکوهش گردیده است.

واژه تمنّی که پیش از تظنّی در کلام حضرت سجّاد علیه السلام آمده، قرینه ی روشنی است که مسیر این گمان گرایی را روشن می سازد. گمانی که مبتنی بر آروزهای باطل و دور و دراز باشد، مسلّمآ نتیجه ای جز افتادن در ورطه ی باطل گرایی در پی نخواهد داشت. اگر این تظنّی دامن اعتقادات را بگیرد، فرد دچار تردید در مبدأ و معاد می شود. اگر سراغ امور دنیوی بیاید، انسان را در بند آروزهای طولانی و خیال پروری و محاسبات بی پایه و مایه نسبت به آینده گرفتار می کند. و آن گاه که فرد در این هر دو ورطه با هم سقوط نماید، به شدّت آسیب خواهد دید.

بیهوده نیست که شیطان این ابزار را برای سرنگونی انسان به دست گرفته و از آن سود می برد. او با تظنّی و تمنّی می کوشد تا فرد را در هر دو عرصه ی دنیا و آخرت و دو پهنه ی اعتقاد و عمل، مغلوب القائات خویش سازد. از این رو، بجاست که انسان با بیداری و هشیاری به معارضه با این دشمن سوگندخورده ی خویش پردازد و با واقع گرایی و تفکّر منطقی و نیز گریز از گمان گرایی در هر دو عرصه ی اعتقاد و عمل، تلاش او را خنثی سازد.

پیش از این به مناسبت در مورد حسد سخن به میان آمد. اینک حسد در کلام امام در کنار تمنّی و تظنّی نشسته است. چه بسا اگر در صدد پیداکردن رابطه ی میان این سه برآییم، روشن شود که آرزوهای طولانی و پندارهای ناروا می تواند منشأ حسدورزی نسبت به دیگران گردد و این احتمال چندان دور از واقعیّت نیست. معمولا حسادت نسبت به اشخاص، زمانی در درون انسان شکل می گیرد که فرد، آرزوهایی دور از دسترس دارد که به آن نرسیده، پندارهای باطل و خیال پرورانه در سر دارد که بسیار دور از واقعیّت است. آن زمان به برخی می نگرد و در آنان دارایی ها و توانایی هایی می بیند که خود فاقد آن است.

درست در همین زمان است که او نسبت به آن افراد، حسد می ورزد. آن وقت است که این اخلاق ناپسند، به مصداق «الحسد رأْس العیوب»(2) ، خود منشأ پیدایش

انواع عیوب دیگر در انسان می گردد. انسانی که دچار چنین آفتی شد، همواره علیل و ناتوان است؛ چرا که مدام به چیزهایی می اندیشد که در اختیار ندارد. لذا زندگی را بر خود تلخ می کند. این هر دو امر یعنی ناتوانی و نابسامانی برای حسود، دو موضوعی است که امیرمؤمنان علیه السلام بر آن تأکید دارد که :

«الحسود أبدآ عَلیل.»(3)

ص:153

«حسود، همواره بیمار است.»

«و الحسد ینکد العیش.»(1)

«و حسد، عیش (زندگی) را تیره و تار می کند.»

انسان حسدورز باید بداند که:

«الحسود لایَسُود.»(2)

«حسود، هیچ گاه به سیادت (سروری) نمی رسد.»

او هرگز از این اخلاق و سجیّه ی ناپسند سودی نخواهد برد. امام امیرالمؤمنین علیه السلام از حسد به عنوان بزرگ ترین ابزار صیّادی شیطان یاد کرده و می فرماید :

«الحسدُ مِقنَصةُ إبلیس الکبری.»(3)

«حسد، مقنصة بزرگ ابلیس است.»

از این تعبیر می توان بیان امام سجّاد علیه السلام را بهتر دریافت که چرا در هنگام سخن از القائات شیطانی، موضوع حسد را مطرح کرده است؛ حسدی که به بیان حضرت امیر علیه السلام ابزار صید مهمّ در دست شیطان است.

«وَ کما ان الصّدأ یأکُل الحدید حَتّی یُفنیه، کَذلِک الحَسَدُ یُکمِدُ الجَسد حَتّی یفنَیهُ.»(4)

«همان گونه که زنگ، آهن را می خورد تا این که نابودش سازد، حسد نیز همین سان بدن را ضعیف می کند تا این که آن را از میان برد.»

آری! چونان زنگ که به جان آهن سخت و مقاوم افتاده و سرانجام آن را نابود می کند، حسد رفتاری این چنین با جسم انسانی خواهد داشت و نهایتآ انسان را از پای درمی آورد.

قرآن مجید تأکید دارد که انسان ها چشم به دارایی های دیگران ندوزند و از راه حسد به آن ننگرند؛ چرا که این خصلتی ناپسند است.

(أم یَحسدُونَ النّاس عَلی ما آتاهُم الله مِن فَضلِه)(5)

( آیا نسبت به (برخی از) مردم حسد می برند نسبت به فضیلتی که خداوند به آنان داده است؟ )

ص:154

در روایت است که خداوند، خطاب به موسی بن عمران7 فرمود :

«یابن عمران! لاتحسد النّاس عَلی ما آتَیتُهم مِن فضلی، و لا تَمُدّنَّ عَینیک إلی ذلک و لاتتّبعه نفسک؛ فإن الحاسد ساخط لنعمی صادّ لقسمی الَّذی قسمتُ بینَ عِبادی. و من یک کَذلِکَ، فَلَستُ مِنهُ وَ لَیْسَ مِنّ ی»(1)

«ای پسر عمران! بر مردم حسد مبر به دلیل فضیلتی که به آنها داده ام. دیدگان خود را بر او مدوز، و جان خود را پیرو آن قرار مده؛ زیرا حسود نسبت به نعمت های من خشمناک است، و مانع قسمت من است که میان بندگانم تقسیم کرده ام. کسی که چنین باشد (حسود)، نه من با او نسبت دارم و نه او با من نسبت دارد.»

آری، انسان حسود با نعمت های خدا و نصیبی که او مردم را داده، در ستیز است. چنین کسی محبوب خدای متعال نیست.

به هر حال، حسد آتشی است که به جان صاحبش می افتد و او را می سوزاند و آن گاه که آتش گیرانه ای در اطراف پیدا نکند، از خود آن انسان حسود بهره می گیرد و وی را خواهد سوزانید، چرا که گفته اند :

«اصبر علی حسد الحسود، فإن صبرک قاتله.»

«بر حسدِ حسود صبر کن، که همان صبر تو کشنده اوست.»

«فالنّار تأکل نفسها إن لَمْ تجد ما تأکله»(2)

«آتش، اگر چیزی برای خوردن نیابد، خود را می خورد.»

مناسب ترین عکس العمل در قبال فرد حسود، همان شکیبایی است که سرانجام او را از پای درخواهد آورد. هرگز نمی توان طغیان این آفت روحی را از راه مقابله به مثل فرو نشاند. این عمل نه تنها چاره ساز نیست، بلکه شعله ها را افروخته تر کرده، دامن فرد مقابل را هم خواهد گرفت.

سخن در موضوع حسد فراوان است که به ملاحظه ی اختصار به همین مختصر بسنده می کنیم.(3)

امام علیه السلام در ادامه ی سخن، از خدای متعال می خواهد که اثر تخریبی این القائات شیطانی را بر قلب و روح، تبدیل به یاد عظمت خود، تفکّر در قدرت خدا و اندیشه و تدبیر در قبال دشمن خود نماید.

«ذکرآ لعظمتک و تفکّرآ فی قدرتک و تدبیرآ عَلی عدوّک.»

روشن است که یاد عظمت خدا و اندیشه در قدرت او، انسان را از بسیاری گرایش ها و کُرنش های ناروا باز می دارد. این حالت تذکّر بیش از هر چیز، فرد را در قبال خدای متعال، خاضع و خاشع می دارد و ثمره ی این امر در افعال

ص:155

شخص ظاهر می شود.

چنین انسانی که همواره به یاد عظمت نامتناهی خدا و در اندیشه ی قدرت بی پایان اوست، هرگز به ذلّت و خواری در قبال کسانی چون خود تن در نمی دهد، زبون و فرومایه نمی شود و «بهر دو نان منّت دونان نمی کشد.» تأکید بر این حقیقت را زمانی می توان دید که دست مایه ی چنین حالتی رویارویی با شیطان باشد؛ یعنی فرد نه تنها القائات او را به هیچ گرفته باشد، بلکه از خدا بخواهد که همان القائات ناروا در او اثر عکس گذارد و موجبات خضوع هر چه بیشتر در پیشگاه عظمت حق تعالی و تفکّر افزون تر در میدان قدرت بی حدّ و حصر خدای بزرگ را فراهم آورد. آن وقت است که این سرمایه می تواند او را به رویارویی شیطان و برنامه ریزی برای اِخراج این دشمن سوگندخورده از میدان زندگی فرا خواند.

چنین است که انسان به الهام امام سجّاد علیه السلام از خدا می خواهد که بتواند در مواجهه با شیطان، تمامیِ توان خود را علیه او به کار گیرد. شیطانی که به فرموده ی امام علی علیه السلام : «نفذ فی الصُّدور خفیآ و نفث فی الآذان نجیآ»(1) ، در قلب ها نفوذ می کند و بر گوش ها

می دمد؛ شیطانی که فریب کاری اش «یُسوّلُ و یُطمِع»(2) ، گمراه می کند و انسان را به طمع

می اندازد. باید به سختی با او و القائاتش رو در رو قرار گرفت و هرگز اجازه نداد تا در حریم عمل و اندیشه ی انسان نفوذ نماید که پیشوایمان علی علیه السلام فرمود :

«لاتجعلنَّ للشّیطان فی عملکَ نَصیبآ و لا علی نفسک سَبیلا.»(3)

«برای شیطان در عمل خود، بهره ای و نسبت به وجود خود، راه سلطه ای قرار مده.»

باید همه ی راه ها را بر او بست تا بتوان جان سالم به در برد.

به هرحال، در این بخش قصد آن نیست که سخن از شیطان و حیله ها و دام ها و کارگزاران و جنودش در میان آورد. این کار گسترده و مستقلّ و نیازمند تحقیقی جداگانه است. این مختصر، تنها در ضروت دقّت عمل در مواجهه با شیطان بیان شد تا مشخّصآ معلوم گردد که ما همواره باید در صدد برنامه ریزی علیه این دشمن توانای خود باشیم؛ دشمنی که با دانایی های خود مرتّبآ در اندیشه ی به دام انداختن ماست؛ چرا که گفته است: (و لأغوینَّهُم أجمعین). می دانیم که تنها بندگان مخلص خدایند که شیطان، پیشاپیش با همه ی توان و قدرتش، ناتوانی خود را در غلبه بر ایشان اظهار داشته است. شیطان، آنان را از میدان اثرپذیری اغوائات خویش خارج دانسته است که:

(إلّا عِبادکَ مِنْهُمُ الم_ُخلصین)(4)

ص:156

از آن چه درباره ی شیطان آمده، باید بدانیم که ضروری است :

از سرنوشت او با آن سابقه ی بندگی اش عبرت گیریم،

از شرّ او به خدا پناه ببریم،

او را دشمن خویش بدانیم،

هرگز فریب او را نخوریم،

گام گذار راه او نشویم،

بندگی و طاعت او را پیشه نکنیم،

اغوائات او و توانش را در این زمینه به جدّ به حساب آوریم،

از شمار آنانی نباشیم که گمانِ نفوذپذیری شیطان در ایشان می رود،

علل تسلّط او را بر انسان ها بشناسیم،

با این همه بدانیم که کید و حیله و مکر او در قبال انسان های توانمند بسیار ضعیف و ناکارآمد است (که این اعتقاد سبب می شود تا خود را در قبال او نبازیم و به سادگی تسلیم او نگردیم)،

با صورت سازی های او به خوبی و با دقّت آشنا شویم،

بدانیم که چه کسانی می توانند از شرّ او ایمن باشند،

و نیز بدانیم که او تنها می تواند بر دوست داران خویش و آنان که او را به ولایت گرفته اند چیره گردد،

عواملی را که می تواند زمینه ی این چیرگی را فراهم آورد شناسایی نماییم،

و در مقابل با آن چه که می تواند شیطان را از ما براند و او را از ما مأیوس کند به خوبی آشنا شویم،

بدانیم که گاه همین شیطان در اندیشه ی نصیحت پیامبران خدا بر آمده (مثلاً حسد و حرص را عامل هبوط خود و آدم علیه السلام شمرده است؛ نوح علیه السلام را بر ترک این دو رذیله سفارش کرده است؛ پرداخت سریع صدقه را به موسی علیه السلام یادآور شده و گفته که من همواره می کوشم تا این کار صورت نگیرد؛ نوح علیه السلام را هشدار داده که در سه موضع به شدّت به یاد من باش: آن گاه که خشم می گیری، آن گاه که میان دو تن حکم می رانی و آن گاه که با زنی خلوت می نمایی. و به راستی که چه سخت است که با این صراحت ها، باز انسانی در این دامگه ها که خودِ دام گستر، پیشاپیش از آن سخن به میان آورده، در اخلاق و عمل گرفتار آید)،

بدانیم که او چگونه وارد زندگی ما شده و چه بسا ناخواسته با ما شریک می گردد و روزگارمان را تباه می کند،

لشکریانش را بشناسیم (که بنا به احادیثی چند، از غضب و شهوت در صدر سپاهیان شیطان نام برده شده است)،

و سرانجام، از ناله های او آگاهی یابیم(1)  که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود :

ص:157

«و لَقدْ سمعتُ رَنَّةَ الشَّیطان حین نزل  الوحی علیه 6فقلتُ: ما هذه الرَّنة؟ فقال: هذَا الشَّیطان قَد آیسَ مِن عبادته. إنَّکَ تسمع ما اسمع و تری ما أری إلّا أنَّکَ لَستَ بنبیّ...»(1)

«به راستی، ناله شیطان را شنیدم زمانی که وحی بر حضرتش صلی الله علیه و آله فرود آمد. پرسیدم: این ناله چیست؟ پاسخ داد: این شیطان است که نومید شده از این که کسی او را بپرستد. تو می شنوی هر آنچه من می شنوم و می بینی هر آنچه من می بینم. امّا تو پیامبر نیستی.»

اینک سزاوار چنان است که محتوای رسالتی این چنین را که فریاد و ناله ی شیطان را در پی داشته، به خوبی دریابیم و به کار گیریم. در این صورت، بهترین راهِ رهایی از دام های شیطانی را یافته ایم و مؤثّرترین راهِ درمان بیماری های مهلک ناشی از القائات و اغوائات او را به کار گرفته ایم.

امام سجّاد علیه السلام در دنباله ی این بحث، ابتدا شش رذیله ی اخلاقی را بر می شمرد که همگی بر زبان انسانی جاری می گردد. سپس این نکته را یادآور می شود که این موارد، نمونه های مشابه دیگری هم دارد و صرفآ در این شش مورد خلاصه نمی گردد. آنگاه از خداوند می خواهد که به جای این رذیله ها شش خُلق پسندیده بر همین زبان جاری گردد و خلاصه به عوض آن سیّئات اخلاقی که از راه زبان تحقّق می یابد، حسنات اخلاقی جای گزین گردد.

آن شش رذیله _ به ترتیبی که امام علیه السلام برشمرده اند _ عبارت اند از :

«لفظة فحش أو هجر أو شتم عِرض أو شهادةِ باطلٍ أوِ اغْتیاب مُؤمنٍ غائب أو سبّ حاضر و ما أشبه ذلک.»

و آن شش حسنه ی اخلاقیِ جاری بر زبان را _ که در مقابل، از خدای متعال طلب می کنند _ عبارت اند از :

«نُطقآ بِالْحَمد لکَ وَ اغراقآ فِ ی الثّناء عَلیک وَ ذهابآ فی تمجیدک و شُکرآ لنعمتک و اعترافآ باحسانک و احصاءً لمننک.»

چه زیباست که:

ث انسان بتواند به جای زبان گشودن به فحش و ناسزا به دیگران، سخن از حمد و ستایش خداوند در میان آورد؛

ث به جای بدگویی از این و آن، به مدح و ثنای پروردگار بپردازد؛

ث به جای آن که با زبان آزاردهنده اش در کار ریختن آبروی مردم برآید، همین زبان را به تمجید و بزرگ داشت خالق یکتا به کار گیرد؛

ث در عوض شهادت باطل و ناروا، شکر و سپاس این همه نعمت های بی کران خدا را به جای آورد؛

ث به جای غیبت و بدگویی مؤمنی که حضور ندارد، به ذکر احسان و نیکی های بی حدّ و حصر خداوند زبان گشاید؛

ث آن گاه که می خواهد در کار پرخاشگری و بدگویی به مؤمنی بیفتد که در جمع حاضر است، به جای آن به شمارش و یادآوری داده های فراوان خداوندی بپردازد.

آیا ما آماده ی چنین جای گزینی هستیم؟ آیا هرگز اندیشه کرده ایم که جامعه ای که رذایلی از آن ردیف بر زبانشان جاری باشد، شایسته ی زندگی انسانی نیست؟ آیا حسّ کرده ایم که زندگی در جامعه ای از این دست که ترسیمی از

ص:158

آن در بخش اخیر کلام امام سجّاد علیه السلام صورت گرفته، چه قدر زیبا، دوست داشتنی و دل چسب است و حال و هوای این جامعه، چه روحی در کالبد انسان ها می دمد و فضای آن به چه میزان عطرآگین خواهد گردید؟

شاید ناله ی شیطان در آغاز بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که بدان اشاره رفت، از این جهت بوده که در جامعه ای این چنین، کاری از دست شیطان و کارگزارانش بر نمی آید. افسوس که ما همان تعالیم روح بخش را چنان واژگونه کرده ایم که جامعه را به میدان ترکتازی و تاخت او و یارانش بدل ساخته ایم.

حضرت در پاسخ با دست خویش اشاره به زبان خود نمودند :

«فَأومأ بیده إلی لِسانِه.»(1)

«پیامبر صلی الله علیه و آله با دست خود، به زبانش اشاره فرمود.»

خلاصه آن که اظهار ایمان و پایداری و استواری در آن و برحذر بودن از خطرات زبان، تعریفی از اسلام می شود که فرد را بی نیاز از دیگر تعاریف و پی جویی ها می نماید.

عبدالله بن مسعود را دیدند که بر فراز کوه صفا ایستاده و می گوید: ای زبان! سخن به نیکویی بگوی که بهره گیری، یا آرام بگیر تا سلامت یابی، پیش از آن که پشیمان گردی. کسی به او رسید و سؤال کرد: آیا این سخن را از خود می گویی یا از دیگری شنیده ای؟ عبدالله بن مسعود اظهار داشت :

لا، بَل سَمِعتُ رَسُول الله صلی الله علیه و آله و سلم یقول: «إن أکثر خطایا ابن آدم فی لسانه.»(2)

«چنین نیست. بلکه از رسول خدا شنیدم که می فرمود: «بیشتر خطاهای فرزند آدم در زبان اوست».»

فیض کاشانی در محجة البیضاء(3)  زیر عنوان آفات اللّسان، سخن از این مسأله به

میان آورده و پس از بحث مقدّماتی پیرامون فضیلت سکوت _ که به برخی از مطالب این بخش اشاره گردید_ بیست آفت عمده ی زبان را به شرح زیر برشمرده و در هر مورد، ضمن توضیحاتی به ذکر روایات در آن زمینه پرداخته است. در این جا با اکتفا به ذکر این عناوین علاقه مندان به تفصیل را به آن کتاب ارجاع می دهیم :

1_ سخن گفتن در مقوله ای که بهره ای به دنبال ندارد.

2_ سخن به زیادی گفتن.

3_ فرورفتن به زبان در مسایل باطل و بیهوده.

4_ مجادله در سخن و اصرار و پافشاری نابجا.

5_ جنگ و جدل زبانی.

6_ در بند تکلّف افتادن در سخن به حالات تصنّعی، آن سان که مدّعیان خطابه و فصاحت در سخن گفتن در آن گرفتار آمده اند.

7_ سخن به فحش و سبّ و زشتی در گفتار.

8_ زبان گشودن به طعن و لعن بر حیوان و جماد و انسان.

9_ درافتادن در آوازه خوانی و شعر و شاعری.

10_ درافتادن به شوخی های بد زبانی.

ص:160

11_ زبان به مسخره و استهزای دیگران گشودن.

12_ زبان به افشای اسرار مردم بازکردن.

13_ وعده به دروغ به این و آن دادن.

14_ سخن و سوگند به دروغ گفتن و پی آمدهای آن و راه های گریز از این آفت و مصون ماندن از خطرات آن.

15_ غیبت و معانی و حدود آن و طرح مباحث مربوط به آن، از جمله : انگیزه های غیبت، راه های بازداشتن زبان از غیبت، حرمت قلبی غیبت، گونه های مجاز غیبت و سرانجام کفّاره ی غیبت.

16_ سخن چینی که باید از آن برحذر بود.

17_ سخن بر وفق خواسته ی دیگران گفتن، ولو بین دو مخالف؛ و خلاصه داشتن دو زبان.

18_ زبان به مدح و ثنای نابجا گشودن و تملّق پیشه کردن.

19_ غفلت از خطاهایی که ممکن است در فحوای کلام انسان ظاهر شود، به خصوص در زمینه ی مسایل الاهی و امور مرتبط با دین.

20_ پرسش ناآگاهان از صفات خدای عزّ و جلَّ و دقیق شدن آنان در این زمینه ها که بر آن علم نداریم.

حال که این کلّیّات در مورد آفات زبان دانسته شد، سری هم به میان نهج البلاغه ی مولایمان امیرمؤمنان علیه السلام می بریم تا در پرتو بیان شیرینِ آن عزیز که سخنش «فراتر از کلام خلق و فروتر از کلام خالق» توصیف شده، حقایقی را دریابیم.

آن امام همام علیه السلام در یکی از کلمات کوتاه و گُهربار خویش، زبان را به درنده ای تشبیه می نماید که اگر رها شود، خواهد درید. این هشدار به کسانی است که این عضو را آزاد می گذارند و توصیه ی اکیدی است که باید این عضو را به شدّت کنترل نمود.

«اللِّسانُ سَبُعٌ إنْ خُلَّ عَنْهُ عقر.»(1)

«زبان، درنده ای است. اگر رها شود، می گزد.»

شاید به همین علّت باشد که حضرتش می فرمایند :

«الکلامُ فی وثاقک ما لَمْ تتکلّم بِهِ؛ فإن تکلّمت بِهِ صرتَ فی وثاقه. فاخزُن لسانک کما تخزُن ذَهبکَ وَ وَرِقَک؛ فرُبِّ کلمة سَلَبَتْ نعمةً وَ جَلَبَتْ نقمةً.»(2)

«مادام که سخن را ادا نکرده ای در اختیار توست و آن گاه که سخن راندی این تو هستی که در بند آن گرفتار آمده ای. از این رو، همان سان که طلا و نقره ات را نگاه می داری، از زبان خویش نیز محافظت کن. چه بسا که یک کلمه نعمتی را از انسان بستاند و رنج و نقمتی را برای او به بار آورد.»

ص:161

زبان چنان است که می تواند رودرروی اولیای نعمت انسان قرار گیرد و فرد را به پرخاشگری و موضع گیری در قبال آنان وا دارد. از این رو، مولایمان علیه السلام پیشاپیش یاران و شیعیان خویش را بر این خطر آگاه نموده که :

«لاتجعَلنَّ ذَرَبَ لسانک عَلی مَنْ انطقک و بلاغة قولک عَلی من سدّدک.»(1)

«لبه تیز زبان خود را بر ضدّ کسی که سخن بر زبانت نهاده، به کار مگیر. و بلاغت سخنت را بر ضدّ کسی که در فنّ سخنوری تو را استوار داشته، صرف مکن.»

در مورد مراقبت از این عضو حسّاس بدن، تا آن جا توصیه به عمل آمده که حضرتش می فرماید :

«فَالم_ُسلم مَنْ سَلمَ المسلِمُونَ مِنْ لِسانِه وَ یَده.»(2)

«مسلمان آن کس است که دیگر مسلمانان، از زبان و دست او در امان باشند.»

هم چنین حضرتش علیه السلام می فرماید :

«وَلْیَخْزنِ الرَّجُل لِسانه؛ فإن هذا اللِّسان جموحٌ بصاحبه. و الله ما أری عبدآ یتّقی تقوی تنفعُهُ حتّی یخزُنَ لسانه. و إن لسان المؤمِن مِن وراء قلبه و إن قلب المنافق من وراء لسانه؛ لأنَّ المؤْمن إذا أراد أنْ یَتکَلّم بِکلام تَدَبّرهُ فی نفسه، فإنْ کان خیرآ أبدأهُ وَ إنْ کانَ شَرّآ واراَهُ؛ وَ إنَّ المنافق یتکلّم بما أتی عَلی لِسانه، لایدری ما ذا له و ما ذا علیه. و لَقَدْ قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم :

لایستقیم ایمانُ عبدٍ حتّی یستقیم قَلبُهُ، وَ لایستقیمُ قَلبُهُ حَتّی یستقیم لسانه. فمن استطاع مِنکُم أن یلقی الله تعالی و هو نقیّ الرّاحة مِن دماء المسلمین و أموالِهم سلیم اللّسانِ مِن أعراضهم، فَلیَفعل.»(3)

«انسان باید زبان خود را نگاه دارد، چرا که این زبان نسبت به صاحبش سرکش است. به خدا سوگند باور نمی کنم بنده ای به تقوایی سودمند دست یابد مگر این که زبان خود را نگاه دارد. زبان مؤمن پشت قلب اوست، و قلب منافق پشت زبان او؛ زیرا مؤمن وقتی بخواهد سخن گوید، نخست می اندیشد. اگر خیر بود، می گوید. و اگر شرّ بود، آن را پنهان می دارد. امّا منافق هر کلامی را که به زبانش آورد، باز می گوید، بدون این که بداند چه چیزی به سود اوست و چه کلامی به زیانش. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ایمان کسی راست نمی آید مگر این که قلبش به استقامت برسد. و قلب او راست نمی آید، مگر این که زبانش درست شود. پس هرکسی که می تواند خدا را ملاقات کند در حالی که نسبت به خونها و اموال مسلمانان راحت باشد، و زبانش نسبت به ناموس مسلمانان سالم مانده باشد، باید چنین کند.»

در این کلام نورانی اصول چندی در مورد زبان آمده است :

1_ ضرورت اختیارداری زبان.

ص:162

2_ خطر هلاکت انسان از راه زبان.

3_ رابطه ی انکارناپذیر تقوی و نگاه داری زبان.

4_ قرارداشتن زبان فرد مؤمن در پشت عقل.

5_ قرارگرفتن زبان فرد منافق در پیشاپیش عقل.

6_ ضرورت تدبّر مؤمن در سخن، پیش از سخن راندن و طرح کلام در صورت خیربودن و ترک سخن در هنگام شرّ بودن آن.

7_ بی مبالاتی منافق در کلام و گفتن به هر آن چه که بر زبان می آید، بی هیچ دقّت و اندیشه در آن که این سخن به نفع یا به زیان اوست.

8 _ رابطه ی استحکام ایمان فرد با استواری قلب و در نتیجه ارتباط استواری قلب با درستی زبان (در کلام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ).

9_ ضرورت ملاقات خداوند، در حالی که انسان آرامش خاطر از جان و مال مردم داشته و زبانش حریم آبروی آنان را رعایت کرده باشد.

به راستی آیا امکان داشت که بیش از این و با چنین جامعیّت و نگاه جامع الأطرافی به موضوع زبان پرداخت، آن سان که پیشوایان عزیز و گران قدر ما پای در میان نهاده اند؟! چه بسا که اگر گوش شنوایی در کار باشد، تنها یکی از این تذکّرات، انسان بیداردل را کفایت نماید؛ امّا افسوس که با همه ی این دقّت نظرها، چه بسیارند کسانی که اگر تنها کمی به رفتار و گفتار خویش دقیق شوند، آثار زیان بارِ رها کردنِ این عضو بدن _ زبان _ و کنترل نکردنِ آن را در خود ببینند.

آن گاه که سخنی از دهان خارج شد، دیگر به جای اوّلش باز نمی گردد و کار خود را خواهد کرد و بسیار دشوار_ و گاهی غیرممکن _ است که بتوان آثار سوء یک اظهار ناآگاهانه ی زبانی را از بین برد و در شعاع وسیع اثرگذار آن دخل و تصرّف نموده، اثرات مخرّب سخن نسنجیده را برطرف کرد.

زبان انسان ترجمان اندیشه و درون اوست، آن سان که صورت انسانی خبر از سیرت او می دهد. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید :

«ما أضمَر أحدٌ شَیئآ إلّا ظَهَرَ فی فلتات لسانه و صفحات وجهه.»(1)

«کسی چیزی را در دل پنهان نمی کند، مگر این که در سخنانی که از دهانش می پرد و نیز در چهره اش نمودار می گردد.»

از این روست که هم ایشان در کلامی جامع و راهگشا تعبیر می نمایند که :

«المرء مخبوءٌ تحت لسانه.»(2)

«انسان زیر زبان خویش پنهان است.»

ص:163

باید بدانیم که زبان، نه برای لغزش هایی این چنین آفریده شده، بلکه خدای متعال  «وَ افْتَرضَ مِن السنتکم الذّکر»(1) ، آن را برای یادکردِ خودش در ما نهاده است.

بدین روی، سزاست که با این زبان گام در راه خدا گذارد و آن را در پاسداشتِ حریم حق به کار گرفت که:

«الجهاد بأیدیکم ثُمَّ بِألسنتکم ثُمَّ بِقُلُوبِکُم»(2) .

«جهاد، به دست خود؛ سپس (اگر نشد) به زبان هایتان؛ سپس (اگر نشد) به دلهایتان.»

و جان کلام همان بیان قرآن مجید است که :

(و مَن أحسن قَوْلا ممّن دعا إلَی الله وَ عمل صالِحآ و قَالَ: إنَّنی مِنَ الم_ُسلِمینَ)(3)

( گفتار چه کسی نیکوتر است از آن کسی که به سوی خدا فراخواند، عمل صالح آورد و بگوید که براستی من از مسلمانانم؟ )

بهترین استفاده از زبان، خواندن مردم به سوی خدا، پیشه کردن عمل صالح و اظهار مسلمانی است. وای بر آن کسان که زمام این عضو حسّاس را به دست شیطان بسپارند تا جایی که ابلیس «نَطق بِألْسِنتهم، فَرَکَبَ بِهِم الزّلل وَ زَیّنَ لَهُم الخطل فعلَ مَنْ شرکه الشّیطان فی سلطانه و نطقَ بِالباطِل عَلی لِسانه.»(4)

«شیطان به زبان آنان سخن گوید، با دستیاری آنهابر مَرکب گمراه کننده خود سوار شده، و کردار ناپسند را در نظر آنان جلوه می دهد. (اینان به کسی مانند که) اعمال آنها گواهی می دهد که با همکاری شیطان انجام شده و سخنان باطل را بر زبانشان نهاده است.»

شیطان از زبان آنان سخن گوید، لغزشگاه ها را با مرکب اینان درنوردد، امور ناپسند را نزدشان بیاراید؛ و خلاصه به گونه ای عمل نمایند که گویی کارها را تحت نفوذ و سلطه ی شیطان به انجام می رسانند و سخنان باطل را او بر زبانشان می راند. لذا پیشوای پارسایان علیه السلام آن هنگام که چشم از جهان فرو می بست، فرزندانش را به کلامی چند سفارش فرمود، از جمله :

«الله، الله، فِ ی الجهاد بِأموالکُم وَ أنْفسکُم و ألْسِنَتکُم فی سَبیلِ الله.»(5)

«خدا را، خدا را! در باب جهاد در راه خدا، به مال و جان و زبان خود.»

بدین سان تکلیف انسان را در ارتباط با زبانش به روشنی بیان فرمود که باید آن را در راه خدا به کار گرفت و در کار گسترش فرهنگ دینی از آن مدد جُست.

ص:164

این زبان می تواند در هر دو وادی خیر و شرّ حکم راند. امام باقر علیه السلام می فرمایند :

«إن هذا اللِّسان مفتاح کلّ خَیر و شر؛ فَیَنْبغی للمؤْمن ان یختم علی لِسانِه کما یَختم عَلی ذَهبِهِ و فضّته.»(1)

«این زبان کلید هر خوبی و هر بدی است. پس شایسته است که مؤمن، بر زبان خود مُهر نهد، همان گونه که بر طلا و نقره خود مُهر می نهد.»

رواست که انسان مؤمن، آن سان که طلا و نقره ی خویش را حفظ می نماید، زبان خود را نیز نگاه دارد. در روایات، ضربات وارده ی ناشی از بی بندوباری در کلام و رهاکردن زبان به مراتب شدیدتر از اثر برخورد نیزه توصیف شده، آن جا که امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید :

«زلة اللّسان انکی مِن إصابة السّنان.»(2)

«لغزش زبان، شدیدتر از ضربه شمشیر است.»

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز فتنه های ناشی از این عضو را به مراتب مشکل آفرین تر از ضربات شمشیر دانسته و فرموده اند :

«فتنة اللِّسان أشدُّ مِن ضَرب السَّیف.»(3)

«فتنه زبان، دشوارتر از ضربه شمشیر است.»

خطر این عضو تا بدان جاست که امام علی علیه السلام در یک تشبیه، آن را چونان «کلب عقور» دانسته و در وصیّت خویش به فرزندش محمّدبن حنفیه فرموده :

«اِعْلَم إنَّ اللِّسان کلبٌ عقور؛ إن خلّیته عَقَر.»(4)

«بدان که زبان، سگی درنده است. اگر او را رها کنی، می گزد.»

سخن در این مقوله فراوان است و این مختصر مجال طرح تمامی را نمی دهد؛ امّا به مصداق

در خانه اگر کس است         یک حرف بس است

امید چنان می رود که همین مختصر، ما را به پای بندیِ افزون تری در کنترل زبان متعهّد نماید. این بخش را با ذکر روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به پایان می بریم :

«یعذّب الله اللِّسان بِعَذاب لایُعَذّب بِهِ شَیْئآ مِنَ الجَوارح، فیَقُول: أی ربِّ عَذّبتنی بِعَذاب لَمْ تُعَذِّب بِهِ شَیئآ؟ فیقال لَه: خَرَجَت منکَ کَلمةٌ فبلغتْ مشارق الأرض و مغاربها، فسفک بها الدَّمُ الحرام و انتُهب بِه المال الحرام و انتُهک بِها

ص:165

الفرج الحرام. و عزَّتی وَ جَلالی لاعذّبنّکَ بِعذابٍ لاأُعَذّبُ بِه شَیئآ مِن جوارحک.»

«خداوند، زبان را به کیفری عذاب کند که هیچ عضو دیگری را بدان سان کیفر نکند. زبان می پرسد: خدایا! مرا به عذابی کیفر دادی که هیچ یک از اعضا را بدان گونه عذاب نکرده ای؟ به او پاسخ می رسد: یک کلمه از تو خارج شد که به شرق و غرب جهان رسید؛ با آن کلمه، خون هایی به ناروا ریخته شد، مال هایی به ناروا غارت شد، و ناموس هایی به ناروا هتک شد. به عزّت و جلالم سوگند، تو را چنان کیفر دهم که هیچ یک از اعضای بدن را بدان گونه کیفر نداده باشم.»

آری، چه بسا خون ها که به ناحق بر اثر کلامی ناروا بر زمین ریخته شد؛ و چه اموالی که از این رو به غارت رفت؛ و چه نوامیسی که پای مال گردید. امید آن که خدای متعال، همگان را از آفات این عضو سرکش محافظت فرماید.(1)

«اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی محمّدٍ و آلِ مُحمدٍ، وَ لا أُظْلَمَنَّ وَ أنْتَ مُطیقٌ لِلدَّفْعِ عَنّ ی، وَ لا أظْلِمَنَّ وَ أنْتَ الْقادِرُ عَلَی الْقَبْضِ مِنّ ی، وَ لا أضِلَّنَّ وَ قَدْ أمْکَنَتْکَ هِدایَتی، وَ لا أفْتَقِرَنَّ وَ مِنْ عِنْدِکَ وُسْعی، وَ لا أطْغَیَنَّ وَ مِنْ عِنْدِکَ وُجْدی. اَللّهُمَّ إلی مَغْفِرَتِکَ وَفَدْتُ وَ إلی عَفْوِکَ قَصَدْتُ وَ إلی تَجاوُزِکَ اشْتَقْتُ وَ بِفَضْلِکَ وَثِقْتُ، وَ لَیْسَ عِنْدی ما یُوجِبُ لی مَغْفِرَتَکَ وَ لا فی عَمَلی ما أسْتَحِقُّ بِهِ عَفْوَکَ، وَ ما لی بَعْدَ أنْ حَکَمْتُ عَلی نَفْسی إلّا فَضْلُکَ.»

[سر آغاز بخش یازدهم]

امام سجّاد علیه السلام در این بخش از دعا، پس از درود بر پیامبر و خاندان آن حضرت، ابتدا پنج موضوع را از خداوند می خواهد که در قبال هریک از آن ها تواناییِ خدای متعال را برای حلّ آن مسائل به یاد می آورد و باور خویش را در این زمینه بیان می نماید. این موضوعات عبارتند از :

1_ این که مورد ستم واقع نشود و حال آن که خدای متعال قادر به رفع این ظلم است.

2_ این که خود نسبت به دیگران ستم روا مدارد و حال آن که خداوند می تواند او را از این کار ناروا بازدارد.

3_ این که دچار گمراهی نشود و حال آن که خداوند توان هدایت او را دارد.

4_ این که دچار بلیّه ی فقر نگردد و حال آن که خداوند می تواند او را وسعت بخشد.

5_ این که گرفتار طغیان و سرکشی نشود و حال آن که همه ی توان و دارایی او از خداست.

امام علیه السلام در ادامه، طیّ پنج موضوع، سمت و سوی حرکت خویش را نسبت به خداوند متعال بیان می نماید به این ترتیب :

ص:166

1_ حرکت به سراپرده ی مغفرت الاهی.

2_ تصمیم بر این که عفو خدا را شامل خود نماید.

3_ شوق و شور فراوان برای آن که خدای از ایشان چشم پوشد و درگذرد.

4_ اطمینان خاطر به فضل خداوندی.

5_ تصریح به تهی دستی خود و این که از ناحیه ی خویش موجبی برای رسیدن به این بلندا نمی بینند و استحقاقی در خود سراغ ندارد.

در پایان این بخش، حضرتش با لحنی خاصّ یادآور می شوند: با این عملکرد که پیش گرفته اند، چگونه می توانند جز به فضل خدا دل بربندند؟ آن جا که نتیجه ی محتوم اعمال انسانی به گونه ای است که گویی خود پیشاپیش حکم به محکومیت را در دل دارد، آیا می توان جز فضل و بخشش خدای بزرگ، دست آویز دیگری جُست؟

باید به شدّت مراقب عواقب بی توجّهی به این دو امر باشد. مسلمان باید به روشنی بداند که اگر به هر یک از دو طرف بلغزد، راه خطا پیموده و روا نیست که با توجیه گری از کنار این مطلب بگذرد. امّا توجّه به نکته ی دقیقی که امام سجّاد علیه السلام بدان تأکید نموده نیز خالی از لطف نیست؛ بدین معنی که فرد در این میدان، هرگز دچار خودمحوری نشود و گمان نبرد که تنها و تنها خود در این میدان به تمام معنا کارساز است.

فرد مسلمان باید بکوشد تا مورد ستم واقع نشود؛ امّا بداند که این خداست که توان دفع ستم از او را دارد. بکوشد تا خود ستمگری پیشه نکند و یقین داشته باشد که این خداست که می تواند سّد راه ستم او شود. ثمره ی این توجّه، استمداد همیشگی از خدای توانا در جمله ی کارهاست که این خود ارزش دیگری است که مطرح می گردد؛ یعنی همه جا انسان با وجود محاسبه روی خود و نیروها و توانمندی خویش، متوجّه یک نکته ی اساسی اعتقادی نیز هست که دیگری در این جهان حکم می راند که: (کُلّ یَوْم هُوَ فی شأن) و همواره باید ملاحظه ی او را داشت.

چنین مراقبتی سبب می شود که انسان در عین تلاش و کوشش و کشش در کارها، نقطه ی امید و قوّت دیگری هم در کارها داشته باشد که ضامن او برای عبور به سلامت و با سربلندی در مسیر زندگی است. این نیز نمونه ی دیگری در کلام امام سجّاد علیه السلام در بحث گره خوردن اخلاق و اعتقادات است که پیش از این در چند جای دیگر، بدان تصریح شد.

قرآن این ارزش را مطرح می کند تا سربلندی و سرافرازی در جامعه ی اسلامی تأمین گردد، تا آن جا که می فرماید :

(أُذن لِلَّذینَ یُقاتلُونَ بِأنَّهُم ظُلِمُوا وَ إنَّ الله عَلی نصرهم لَقَدیر)(1)

( به کسانی که مورد ستم قرار گرفتند، اجازه داده شد که بجنگند. و خداوند بر یاری آنها تواناست. )

همین توانایی خدا بر یاری رسانی مظلومان که در این آیه بدان تصریح شده، خمیرمایه ی کلام امام سجّاد علیه السلام است که با جمله ی «أنْتَ مُطیقٌ لِلدَّفْعِ عَنّ ی» بیان گردیده است.

ظلم، توان آن را دارد که دامن ایمان فرد را بیالاید. لذا قرآن مجید می فرماید :

(الَّذینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلبِسُوا ایمانهم بِظُلم أُولئِکَ لَهُمُ الاْمن وَ هُمْ مُهتَدُون)(2)

( کسانی که ایمان آوردند و ایمان خود را به ستم نیالودند، امنیت برای آنهاست. و آنانند هدایت پذیران. )

همین ظلم می تواند در قیامت حسرت به بار آورد و ستمکار، انگشت ندامت بگزد؛ چرا که آن روز در قرآن این چنین ترسیم شده که :

(یَوْمَ یَعضُّ الظّالم عَلی یَدَیه یَقُولُ: یا لَیْتَنی اتَّخذتُ مَعَ الرَّسُول سَبیلا)(3)

( روزی که ظالم انگشت به دندان گزد، گوید: ای کاش با رسول همراهی کرده بودم. )

ص:168

در منطق دین، یکی از دعاهایی که به هدف اجابت می نشیند، دعایی است که فرد مظلوم طرح می نماید. به بیان امیرالمؤمنین علیه السلام : «انفذ السّهام دعوة المظلُوم»(1) .

«برنده ترین تیر، دعای (نفرین) مظلوم است.»

کار در این زمینه تا بدان جاست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید :

«اِتَّقُوا دعوة المظلُوم وَ إنْ کانَ کافرا، فإنَّهُ لَیسَ دونه حجاب.»(2)

«از دعای (نفرین) مظلوم بپرهیز، گرچه کافر باشد، چرا که حجابی در برابر آن نیست (به اجابت می رسد).»

در پایان این مختصر، به این نکته توجّه می کنیم که اگر انسانی مورد ظلم و ستم واقع شد، هرگز روا نیست در مقابله و جواب گویی خود، راه ستمگری پیش گیرد. این امر به هیچ وجه توجیه بردار نیست و منطق صریح قرآن، چنین است که :

(وَ لایَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآن قَوْم عَلی ألّا تَعدلُوا، اعدِلُوا هُوَ أقْرَبُ لِلتَّقْوی)

( کینه و دشمنی با یک گروه، شما را به آنجا نکشاند که از عدالت خارج شوید. عدالت ورزید، که این کار، به تقوا نزدیک تر است. )

امام باقر علیه السلام نیز می فرمایند :

«إنْ ظُلمتَ فَلاتظلم.»(3)

«(حتّی) اگر مورد ستم قرار گرفتی، باز هم ستم مکن.»

«خدایا، از این که من به ورطه ی گمراهی بیفتم، مرا نگاه دار، و تو بر هدایت من توانایی.»

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند :

«اَللّهُمَّ إنّ ی أعُوذُ بِکَ أنْ أفتَقرَ فی غناک أو أضِلّ فی هُداک.»(1)

«خدایا! من در پناه تو می آیم از این که در دامن بی نیازی که به من مرحمت فرموده ای، دچار فقر و نیازمندی گردم و در مسیر هدایتی که برای من مقرّر داشته ای به گمراهی درافتم.

کلام حضرت سجّاد علیه السلام نیز مشابهت زیبایی با این جمله دارد، که می فرمایند: «وَ لا أفْتَقِرَنَّ وَ مِنْ عِنْدِکَ وُسْعی».

دقّت در این کلمات، حقایقی به انسان یادآور می شود، از جمله آن که چه بسا فقر زمینه ساز گمراهی شود، همان طور که امام صادق علیه السلام فرمودند: «کاد الفقر أن یکون کفرآ»(2)

«نزدیک است که فقر به کفر بدل شود.»

در بیانات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمده که حضرتش از خدای بزرگ درخواست می نمودند که: «اَللّهُمَّ إنّ ی أعُوذُ بِکَ مِنَ الْکُفر وَ الدَّیْن».

«خدایا! من به تو پناه می آورم از فقر و قرض.»

و آن زمان که شخصی به دنبال شنیدن این سخن عرضه داشت: آیا این دو با یک دیگر معادل اند؟ حضرت فرمودند: «نعم.»(3)

البتّه مفهوم این کلمات نورانی در بیانات معصومین، آن نیست که ضرورتآ هر فقیری دامن گیر کفر شده و هر فقری سرانجام انسان را به دامن کفر می کشاند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند :

«لَولا رَحمَة رَبّ ی عَلی فقراء أُمَّتی ،کاد الفقر أن یکون کُفرآ.»(4)

«اگر رحمت خداوندگارم بر فقرای امّتم نبود، نزدیک بود که فقر به کفر بدل شود.»

یعنی که رحمت خداوندی را در این میانه نباید نادیده گرفت. در فقدان چنین رحمت و گشایشی است که چه بسا انسانِ نیازمند، به ورطه ی کفر و گمراهی سقوط می کند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در نقل قسمتی از وحی خدای بزرگ به حضرت ابراهیم علیه السلام بیان می دارند که خداوند به او وحی فرستاد: من تو را آفریدم و به آتش نمرود آزمودم. اگر تو را به فقر آزمایش می کردم و شکیبایی را نیز از تو باز می ستاندم،

ص:170

چه می کردی؟ ابراهیم عرضه داشت: «یا ربّ، الفقرُ إلَیَّ أشَدُّ مِن نار نمرود» «خدایا! فقر در نظر من، دشوارتر از آتش نمرود است.»

و خداوند خطاب به او فرمود :

«فَبِعِزَّتی وَ جَلالی، ما خَلَقْتُ فِ ی السَّماء وَ الاْرض أشَدّ مِنَ الفَقر.»

«به عزّت و جلالم سوگند، در آسمان و زمین، دشوارترین از فقر نیافریده ام.»

آن گاه ابراهیم از خداوند پرسید: «یا ربّ مَن أطعم جائعآ فَما جَزاؤه؟» «خدایا! پاداش کسی که گرسنه ای را سیر کند، چیست؟»

و خداوند پاسخ داد: «جزاؤه الغفران و إن کانَ ذُنوبه یَملأُ ما بین السَّماء وَ الاْرض.»(1)

«پاداش او، آمرزش گناهان است، اگرچه گناهانش تمام فاصله میان آسمان و زمین را پر کرده باشد.»

این بیانات، از یک سو خطرآفرینیِ فقر را باز می گوید و از دیگر سوی، هشدار به کسانی است که توان جبران فقر و نیاز را نسبت به فرد یا افرادی دارند.

به هرحال پیوند میان نیاز و فقر با گمراهی و کفر، امری است که در روایات بدان به فراوانی اشاره رفته است. ضمن آن که در این بیانات، فقرا به صبوری و اغنیا به دست گیری از نیازمندان به شدّت ترغیب شده اند.(2)

در آیه ی (وَ مَن أحیاها فکأنّما أحیا النّاس جَمیعآ)(3)  زمینه ی بحث، موضوع قتل

نفس می باشد و در ادامه، داستان هابیل و قابیل مطرح گردیده؛ امّا ائمّه ی طاهرین : با عنوان «تأویلها الأعظم» (بزرگترین تأویل آن) سخن از هدایت و ضلالت در میان آورده اند و فرموده اند:

«مَن أخرجها مِن ضلالٍ إلی هُدی فَکأنَّما أحیاها، وَ من أخرجها مِن هدی إلی ضلالٍ فَقَد قتلها.»(4)

«کسی که دیگری را از گمراهی به هدایت بکشاند، گویی به او حیات بخشیده است. و کسی که دیگری را از هدایت به ضلالت بکشاند، گویی او را کشته است.»

با عنایت به این حقیقت می توان دریافت چرا در روایات، از فقر با عبارت «الموت الأکبر» یاد شده است.(5)  یعنی که در منطق دین، نیاز، به مراتب خطرناک تر از

مرگ ظاهری است. علّت آن را نیز می توان در همان رابطه ای دانست که در روایات میان فقر و گمراهی برقرار شده

ص:171

است.

بیانات گذشته به خوبی حکمتِ دو خواسته ی حضرت سجّاد علیه السلام را تبیین می نماید. یکی این که شخص به گمراهی نیفتد آن جا که خداوند توانمند بر هدایت اوست؛ دیگر آن که شخص به ورطه ی نیاز در نغلتد و حال آن که خدای بزرگ می تواند او را بی نیاز دارد.

البته در روایات، از حرص و آز، شکم پرستی، ناامیدی و یأس، طمع کاری، سخت گرفتن بر خود در حین توانایی و برای وارث نهادن، نادانی، حماقت و... به عنوان شدیدترین جلوه های فقر یاد شده است.(1)

از امیرمؤمنان علیه السلام پرسیدند: أی فقرٍ أشد؟ حضرتش پاسخ داد: «الکُفر بعد الإیمان.»(2)   دشوارترین فقر، کفرِ پس از ایمان است.»

از اینجا مشخّص می شود که چگونه ممکن است انسانی ولو مؤمن، بر اثر فشارهای اقتصادی زمام صبر و شکیب را از کف داده به دامان کفر سرنگون شود. دقّت در این بیانات، زنده کننده ی ارزش هایی است چون: صبوری در هنگام نیاز، تلاش در پیش گیری از بروز ضایعه ی فقر در جامعه، تلاش در راه هدایت و نیز ضد ارزش هایی نظیر فقر، وارهانیدن فقرا از سوی توانمندان و بی تفاوتی در زمینه ی بروز پدیده ی گمراهی در جامعه.

الْخائِفُ الَّذی آمَنْتَهُ، وَ الْجایِعُ الَّذی أشْبَعْتَهُ، وَ الْعَطْشانُ الَّذی أرْوَیْتَهُ، وَ الْعارِی الَّذی کَسَوْتَهُ، وَ الْفَقیرُ الَّذی أغْنَیْتَهُ، وَ الضَّعیفُ الَّذی قَوَّیْتَهُ، وَ الذَّلیلُ الَّذی أعْزَزْتَهُ، وَ السَّقیمُ الَّذی شَفَیْتَهُ، وَ السّائلُ الَّذی أعْطَیْتَهُ، وَ الْم_ُذْنِبُ الَّذی سَتَرْتَهُ، وَ الْخاطِئُ الَّذی أقَلْتَهُ، وَ أنَا الْقَلیلُ الَّذی کَثَّرْتَهُ، وَ الْم_ُسْتَضْعَفُ الَّذی نَصَرْتَهُ، وَ أنا الطَّریدُ الَّذی آوَیْتَهُ...»(1)

«سرورم! منم خردسالی که بزرگش کردی؛ نادانی که علمش آموختی؛ گمراهی که راهش نمودی؛ پستی که رفعتش دادی؛ ناامنی که به امانش آوردی؛ گرسنه ای که سیرش ساختی؛ تشنه ای که سیرابش کردی؛ برهنه ای که پوشاندی؛ فقیری که نیازش را برطرف ساختی؛ ناتوانی که توانش دادی؛ ذلیلی که عزّتش بخشیدی؛ بیماری که شفایش دادی؛ نیازمندی که عطایش فرمودی؛ گنهکاری که گناه او را پوشاندی؛ خطاکاری که خطایش را برگرداندی؛ اندک شماری که زیادش کردی؛ مستضعفی که یاری اش کردی؛ و بنده ای آواره که پناهش دادی...»

امام علیه السلام در سیاق نیایش به درگاه الاهی، تمامیِ دارایی ها و توانایی های خود را با ذکر سابقه ی ناداری ها و ناتوانی های خویش، از خدا می داند. حضرتش یادآور می شود که رشد، علم، هدایت، رفعت، امنیّت، سیری، سیرآبی، پوشش، ثروت، قوّت، عزّت، سلامت، بهره مندی، خطاپوشی، بخشش، کثرت، نصرت و مأویپذیری، همه و همه را از خدا دارد. ثمره ی این نگرش، خضوع و خشوع هرچه بیشتر در پیشگاه خداوند و برکنار ماندن از هرگونه طغیان و سرکشی است. امّا انسان های بی ظرفیت، با ملاحظه ی اندک بی نیازی، سر به طغیان برداشته و زمین و زمان را بنده نیستند و بانگ أنَا الحَق می زنند؛ حال آن که اگر خدای متعال بخواهد در کمتر از آنی، توانایی را از آنها باز ستانده و ایشان را به خاک مذلّت خواهد نشانید. به فرموده ی امام علی علیه السلام :

«ما أسرَعَ صَرعَةَ الطّاغی.»(2)

«به راستی که فروافتادن انسان سرکش چه زود فرا می رسد.»

طغیان و دنیاگرایی _ به مصداق (فَأمَّا مَن طَغی * وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنیا) _ ثمره ای جز آتشِ سوزان الاهی در پی نخواهد داشت که: (فَإنَّ الْجَحیمَ هی المأوی)(3) . ( هرکس

سرکشی کرد و زندگانی دنیا را برگزید، دوزخ جایگاه اوست. )

خلاصه این که: (إنَّ لِلطّاغینَ لَشَرَّ مَآب)(4)  ( سرکشان را بد عاقبت و جایگاهی در

انتظار است. )

رواست که انسان به خود بنگرد و کاستی های خویش را چاره کند که اگر چنین نکرد، مصداق این کلام مولی علی علیه السلام خواهد شد که :

ص:173

«مَن شَغل نفسه بغیرِ نفسِه، تحَیَّر فِ ی الظُّلمات وَ ارتبک  فِ ی الهَلکات وَ مَدَّتْ بِه شیاطینه فی طُغیانِه وَ زَیَّنَت لَهُ سَیّئی أعماله.»(1)

«کسی که خود را به غیر خود سرگرم کند، در تیرگی ها سرگردان می ماند، در مهلکه ها غوطه می خورد، شیاطین او را در طغیانش پیش می رانند، و کارهای زشتش را برایش می آرایند.»

آری، چنین انسانی در تاریکی ها سرگردان می شود و در مهلکه ها غوطه ور می گردد؛ شیاطینش او را در عرصه ی طغیان و سرکشی جلو می رانند و اعمال بد و نادرستش را نزد او می آرایند.

روشن است که این عصیان چاره نخواهد شد جز با احساس بندگی و دریافت این حقیقت که همه چیزِ ما از خداست. و این است رمز درخواست امام سجّاد علیه السلام از خدای متعال که عرضه می دارد:

«وَ لا أطْغَیَنَّ وَ مِنْ عِنْدِکَ وُجْدی»

فرموده و تمامی را به سوی خداوند بزرگ جهت گیری می نماید. مسئله مهم، موضوع نفی ارزش عمل در پیشگاه خدای متعال است که از مطالب بسیار اساسی و حسّاس در فرهنگ دینی است و جلوه ی عمده ی آن در نیایش های پیشوایان دین دیده می شود.

این فرهنگ می کوشد تا انسان را هرگز در موضع طلب کاری از خدای متعال ننشاند و به او بیاموزد که اگر آیین بندگی _ آن هم درخور خود و نه شایسته ی خدای خویش _ به جای می آورد و خیری از او به دیگران می رسد، این همه نیز صرفآ به توفیق الاهی است و هرگز حالت سوداگری ندارد.

اگر این حقیقت دریافته شود، آن گاه انسان در بازار بندگی، هر چه بکوشد باز خود را مقصّر می بیند و کارها را کافی برای رسیدن به مقصود نمی داند. او هرگز از تلاش باز نمی ایستد و ضمن امیدواری به طرف مقابل، هیچ گاه به دست آوردهای خویش در این بازار بهایی نمی دهد و قانع نمی شود. این روحیه و احساس است که او را همواره به کار و تلاش در میدان بندگی وامی دارد. براین اساس، اگر اعمال اوّلین و آخرین را نیز همراه داشته باشد، زبان حال و قالش آن است که :

«لَست اتَّکلّ فِ ی النَّجاة مِنْ عِقابکَ عَلی أعمالنا بَل بَفَضْلِکَ علَینا.»(1)

«برای رهایی از کیفر حضرتت، به کارهای (خیر) خودمان تکیه نمی کنم، بلکه به فضل تو بر ما تکیه دارم.»

در اندیشه ی او، عمل هر اندازه والا و بالا و پُرارج و قدر باشد، در مقایسه با نعمت های فراوان خداوندی قدری ندارد که: «وَ ما قدر أعمالنا فی جَنب نعمکَ»(2) . «تمام

کارهای (خیر) ما در برابر نعمت هایت چیست؟»

روح حاکم بر این بخش از کلام امام علیه السلام ، همان تهی دستی در قبال پروردگار و نفی ارزش عمل و چشمداشت به فضل خداوندی است. اگر چنین روحیه ای در انسان بارور شود، هرگز از تلاش نمی ایستد، هرگز به خود غرّه نمی گردد، هرگز خویش را طلب کار از خدا نخواهد دانست و سرانجام هرگز از رحمت بی حدّ و حصر خداوندی مأیوس و ناامید نمی گردد. وقتی این چهار ویژگی برای انسانی به بار آید، سزاست که سر بر آسمان ساید و راه زندگی را با آسودگی خاطر بپیماید.

«فَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ تَفَضَّلْ عَلَیَّ. اللّهُمَّ وَ أنْطِقْنی بِالْه_ُدی وَ ألْهِمْنِی التَّقْوی وَ وَفِّقْنی لِلَّتی هِیَ أزْکی وَ اسْتَعْمِلْنی بِما هُوَ أرْضی. اَللّهُمَّ اسْلُکْ بِیَ الطَّریقَةَ الْم_ُثْلی وَ اجْعَلْنی عَلی مِلَّتِکَ أمُوتُ وَ أحْیا.»

و روش و آیین الاهی در دو دوره حیات و ممات؛ به ترتیب شش مسأله ی مورد درخواست حضرت سجّاد علیه السلام در این بخش است، آن هم از رهگذر فضل خدای متعال، که طبق معمول این دعا و نیاز، با درود بر پیامبر و خاندانش آغاز گردیده است.

امام باقر علیه السلام نیز با جمله ی «مَن استخرجها مِنَ الکفر إلَی الإیمان»(1)  بر همین

حقیقت والا پای می فشارند.

حضرت علی علیه السلام در آغاز جنگ صِفّین، پس از تسلّط به آب در رویارویی با سپاه معاویه پیشگام نمی شد. این کار مدّتی به طول انجامید و برخی علّت را از حضرتش جویا شدند. جمعی دیگر نیز گفتند: ما خانواده ی خود را در کوفه رها کرده و به شام آمده ایم تا با اینان بجنگیم. با این همه تأخیر در رویارویی، آیا آمده ایم که شام را وطن خود بگیریم؟ (کنایه از این که چرا در شروع نبرد درنگ می نماییم). این سخنان بالا گرفت. سرانجام امیرالمؤمنین علیه السلام با بیاناتی شیوا و شبهه زدا، این حقیقت را مطرح کردند که تأخیر نبرد برای آن است که «عَسی أنْ یَهتَدُوا أو تَهتدی مِنْهُم طائِفَة». «باشد که تمام یا برخی از آنها، هدایت را بپذیرند.»

پس آن گاه به بیان رسول خدا صلی الله علیه و آله در غزوه ی خیبر، خطاب به خویش اشاره فرموده و اظهار داشتند:

«قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم لی یوم خیبَر: لَئِنْ یهدی الله بِکَ رَجُلا واحدآ، خیر لکَ ممّا طلعت عَلَیه الشَّمس.»(2)

«رسول خدا صلی الله علیه و آله روز خیبر به من فرمود: اگر خداوند، به دست تو تنها یک مرد را هدایت کند، برای تو بهتر است از همه آنچه خورشید بر آن می تابد.»

دقّت در این کلمات نورانی، به خوبی نشان می دهد که حتّی در نبرد با کافران و عهدشکنان، خود نبرد و یا پیروزی و غلبه هدف نیست؛ بلکه انگیزه ی اصلی در این رویارویی ها رساندنِ آنان به هدایت و بهره مندی ایشان از راه یابی است.

یعنی جوّ حاکم بر فرهنگ دینی، موضوع هدایت است و باید بر آن پای فشرد و بهترین شیوه ها را به کار گرفت تا بدان دست یافت.

روشن است که لازمه ی اوّلیّه ی این هدایتگری، برخورداری فرد از صلاحیّت های لازم در این میدان است و الّا نه تنها خیری به بار نمی آید که چه بسا مشکلاتی نیز فراهم آید. امیرمؤمنان علیه السلام در بیان برخی ویژگی های بدکاران، حال آنان را چنین بیان می دارد که فردی از آنان که خود را عالِم می خواند، در واقع :

«فاقتبس جَهائِلَ مِنْ جُهّال وَ أضالیلَ مِنْ ضلّال.»

«نادانی هایی را از نادانان جمع آورده و گمراهی هایی را از گمراهان فراهم آورده.»

در واقع چنین انسانی :

فالصّورة صورة الإنسان وَ القَلبُ قلبُ حَیَوان: صورتی انسانی، امّا سیرتی حیوانی دارد.

لایعرفُ باب الهدی فیتّبعه: راه هدایتی نمی شناسد تا بر آن گام نهد.

و لا باب العمی فَیَصُدَّ عنه: و راه ناصواب و خطایی را نمی شناسد تا راه بر آن گیرد.

و در یک کلام: ذلک میّت الاحیاء(3)  چنین انسان به سان مرده ای در میان زندگان

ص:177

است. آن کس که چنین فردی را به هدایتگری خود بگیرد، به یقین از راه راست منحرف شده و خود به مهلکه در می افتد. امام علی علیه السلام فرموده است:

«مَنِ استهدی الغاوی، عمی عن نهج الهدی»(1)

«کسی که از فردی گمراه هدایت بجوید، از راه هدایت نابینا شده است.»

با آگاهی به این مقدّمات، مفهوم جمله ی «أنْطِقْنی بِالْه_ُدی» در کلام حضرت سجّاد علیه السلام آشکارتر می گردد، بدین سان که: انسان گام در راه هدایت بگذارد، سخنش دعوت به نور و روشنی و هدایت باشد، ارج و قدر این تلاش والا را که جایگزین مفهوم «احیاء» شده، به درستی بشناسد و بداند که در فرهنگ دینی، از این جان بخشی _ یعنی حرکت دادن فرد از کفر به ایمان و از گمراهی به راه یابی _ تعبیر به احیاء شده است. در پایان به مصداق :

ذات نایافته از هستی بخش         کی تواند که شود هستی بخش؟

ابتدا سعی در دستیابی به مشخّصه های هدایتگری نموده، آن گاه گام گذار این راه شود که در غیر این صورت، خود مشکلی دیگر به بار خواهد آورد.

بد نیست بدانیم که بنا به نصّ قرآنی پنج گروه مشمول هدایت خداوندی نمی گردند(2) : ظالم، کافر، فاسق، مُسرف، کاذب. از این رو، ضروری است انسان خود را از

این ورطه ها دور نگاه دارد و زمینه های شمول هدایت الاهی را برای خود فراهم آورد؛ چرا که :

«ضَلَّ مَنِ اهْتَدی بِغَیر هدی الله»(3)

«به راستی گمراه شد آن کس که به هدایتی جز هدایت الاهی تن داد.»

این هدایت غیر خدایی در اصل هدایت نیست و باید آن را گمراهی نامید. حضرتش علیه السلام پرده از واقعیّت این امر به کناری زده و فرموده:

«مَن استرشد غویآ ضَلّ.»(4)

«آن کس که از گمراه کننده ای رشد و هدایت طلب کند، به واقع پای در گمراهی نهاده است.»

دست آید.

تقوی از ریشه ی وَقَیَ به معنی نگه داری و مراقبت و محافظت است. معادل فارسی که معمولا برای این واژه به کار می رود، کلمه ی پرهیزگاری است که شاید چندان رسا نباشد؛ به ویژه آن که کلمه ی پرهیز، صرفآ یادآور دوری گزیدن و اجتناب است، حال آن که تقوی علاوه بر جنبه ی خودنگه داری در مواجهه با یک سلسه اعمال (پرهیز)، اجرای یک سلسله اعمال دیگر را هم در دل دارد (مبادرت). این پرهیز و مبادرت توأمآ بار فرهنگی کلمه ی تقوی را تشکیل می دهد.(1)

از این رو واژه هایی همچون پرواپیشگی، پارسایی و خداترسی، مناسبت بیشتری با مفهوم واژه ی تقوی دارد. این کلمه با صورت های مختلف خود _ نظیر متّقین، متّقون، تقی، واق، تقاة، اتقی و نظایر آن ها _ به فراوانی در قرآن مجید به کار رفته است.

در منطق قرآن، تقویپیشگی مایه ی نزول برکات آسمانی و زمینی است، آن جا که می فرماید:

(وَ لَوْ أنَّ أهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الاْرضِ)(2)

( اگر اهل قریه ها ایمان آوردند و تقوا پیشه کنند، (درهای) برکت هایی از آسمان و زمین بر آن ها می گشاییم. )

و قرآن کتابی معرّفی شده که هدایتگر متّقین است :

(لا رَیْبَ فیهِ هُدیً لِلْمُتَّقین)(3)

( در آن تردیدی نیست، هدایت برای اهل تقوا است. )

خداوند همواره با متّقین همراه است:

(وَ اتَّقُوا الله وَ اعْلَمُوا أنَّ اللهَ مَعَ الْم_ُتَّقین)(4)

( و تقوا در پیش گیرید و بدانید که خداوند هماره با اهل تقوا، همراه است. )

از جمله پی آمدهای تقوی شکر و مورد رحم قرار گرفتن بیان شده است، به مصداق آیات:

(فَاتَّقُوا الله لَعَلَّکُم تَشْکُرُون)(5)  

ص:179

( پس تقوای خدا در پیش گیرید، باشد که سپاس گزارید. )

(لِتَتَّقُوا وَ لَعَلَّکُم تُرْحمون)(1)  

( و برای این که تقوا در پیش گیرید و برای آن که مورد رحمت واقع شوید. )

معیار طبقه بندی انسان ها در پیشگاه خدا نیز صرفآ تقوی است که فرموده :

(إنَّ أکْرَمَکُمْ عِنْدَ الله أتْقاکُم)(2)

پوشش تقوی بهترین لباس ذکر شده: (وَ لباس التَّقوی ذلک خیر)(3)  و همواره به

پرواپیشگی سفارش شده ایم: (... و إیّاکم أن أتَّقُوا الله)(4) . تقوی راه نجات کسانی است

که به دام شیطان افتاده اند،

(إنَّ الَّذینَ اتّقُوا إذا مسّهم طائف مِنَ الشّیطان تذکّروا فإذا هُمْ مُبصِرون)(5) .

( کسانی که تقوا گزیده اند، وقتی گروهی از شیاطین با آنها تماس گیرند، به یاد خدا بیفتند، پس آنگاه دیدگان آنها بینا شود. )

چنین انسان هایی به محض افتادن در دام شیطان، خدا را به یاد آورند. آنگاه بینش ناشی از تقوی چشم آنها را گشوده و از این دامگه می رهاند.

انسان باتقوی در فرهنگ قرآن پاداشی عظیم یافته و گناهانش پوشانیده می شود :

(وَ مَنْ یَتَّقِ الله یُکَفّر عنه سیّئاته و یعظم لَهُ أجرآ)(6) .

( و کسی که تقوای خدا گزیند، خداوند، بدی های آنها را بپوشاند و پاداش او را بزرگ گرداند. )

فرد متّقی توان تشخیص و جداسازی می یابد که این ثمره ی بسیار بالایی برای تقوی است:

(یا أیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إنْ تَتَّقُوا الله یَجْعَل لَکُمْ فُرقانآ)(7)  

( ای مؤمنان! اگر تقوا پیشه کنید، خداوند برایتان راه گشایش از دشواری ها قرار دهد. )

او در دنیا با این پارسایی و پرواپیشگی راه نجات و خلاصی می یابد و از راهی که هرگز باور ندارد و پیش بینی نمی کند، روزی دریافت می دارد:

ص:180

(وَ مَن یَتَّقِ الله یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجآ وَ یَرزقهُ مِن حَیث لایَحتَسب)(1) .

( و کسی که تقوا پیشه کند، خداوند راه خروج از دشواری ها برای او قرار دهد و او را، از آنجا که محاسبه نکرده، روزی می رساند. )

گشادگی در امور نتیجه ی دیگری است که تقوی برای صاحب خود به بار می آورد که:

(وَ مَن یَتَّقِ الله یَجْعَلْ لَهُ مِنْ أمْرِه یُسرا)(2) .

( و کسی که تقوا در پیش گیرد، خداوند در کارش آسانی قرار دهد. )

خدا تنها و تنها پذیرای عمل از متّقین است که: (إنَّما یتقبَّل الله مِنَ الم_ُتَّقین)(3)  

و سرانجامِ متّقین، بهشت خداوندی است آن جا که قرآن می فرماید :

(إنَّ الْم_ُتَّقینَ فی جنّات و نهر فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر)(4) .

( به راستی، اهل تقوا در بوستانها و نهرهایند، در جایگاه صدق، عند پادشاهی توانمند هستند. )

خلاصه در فرهنگ قرآنی سرانجام، ازآنِ متّقین است (وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقین)(5)  

آن چه گذشت، تنها بخشی از مسائل قرآنی مربوط به تقوی و متّقین بود که بیان تمامی آن کار را به تفصیل می کشاند. به یقین این دست آوردهای دنیوی و پیش از آن تعالی معنوی و پی آمدهای اُخروی است که امام سجّاد علیه السلام از خدای متعال تقوی را طلب می کند. این که حضرتش تقوی می خواهد، ناظر به مطالبی است که گفته شد و این که از خدا می خواهد، ناظر به همان سمت گیری الاهی است که همه جا در کلام حضرتش شاهد و ناظر آن بوده و هستیم و در بخش گذشته به مناسبت، توضیحی بر آن داده شد.

قرآن مجید کار را تا جایی بالا می برد که گروهی، از خداوند درخواست می نمایند: (وَ اجْعَلنا لِلْم_ُتَّقین إمامآ)(6)  که پیشاپیش این گروه، رسول خدا و علیّ

مرتضی و بانوی دو سرا حضرت زهرا و ائمه هدی علیهم صلوات الله قرار دارند. امیرمؤمنان علیه السلام در بیان ویژگی های پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید:

«إمام مَنِ اتَّقی وَ بَصَر مَنِ اهْتَدی»(7)

ص:181